Zawartość
1. Statuty cechowe z lat 1817-1928 (sygn. 1-2) 2. Protokoły zebrań walnych i posiedzeń
organów kierowniczych cechu z lat 1926-1952 (sygn. 3-7) 3. Materiały dotyczące tzw,
gospody czeladniczej z lat 1847-1930 (sygn. 8-9) 4. Materiały dotyczące spraw finansowych
cechu z lat 1890-1941 (sygn. 10-13) 5. Księgi ewidencyjne majstrów, czeladników i
terminatorów z lat 1817-1948 (sygn. 14-29)
Dzieje ustrojowe
Cech szewski w Radomiu został utworzony mocą przywileju królewskiego w 1523 r. Jego
historia w okresie I Rzeczypospolitej i kolejnych dekadach nie znalazła niestety odzwierciedlenia
w zachowanych dokumentach. Przypuszczać należy, że znajdował się on z upływem lat
w stanie coraz poważniejszego kryzysu, podobnie jak rzemiosło miasta i całego kraju.
Dzięki protekcji władz miejskich, jego działalność została zaktywizowana w październiku
1817 r. Podstawą prawną jego funkcjonowania był od tej pory dekret Namiestnika Królestwa
Polskiego (działającego w imieniu Aleksandra I – cesarza Rosji i króla Polski) z dn.
31 grudnia 1816 r., poświęconego organizacji rzemiosła. Normatyw ten nakazywał, by
w każdym mieście, w którym zamieszkiwało 10 i więcej majstrów jednej profesji, utworzone
zostało zgromadzenie rzemieślnicze, kierowane przez – wybieranych na trzyletnią kadencję
– starszego i podstarszego. Mieli oni „przestrzegać porządku rzemiosła i spokojności
warsztatów”, a przede wszystkim prowadzić i aktualizować na bieżąco listy majstrów,
czeladników i terminatorów, przekazując je corocznie władzom miejskim do zatwierdzenia.
Ustawa głosiła, iż praca w rzemiośle powinna rozpoczynać się od poziomu ucznia (terminatora),
na który przyjmowano nastoletnich chłopców, przejawiających predyspozycje do danego
zawodu. Majster, zawierający prywatną umowę z rodzicami i opiekunami dziecka, był
zobowiązany opiekować się nim, dbać o jego rozwój intelektualny oraz uczyć zawodu.
Po kilku latach nauki uczeń przedstawiał starszym cechu – za zgodą swego pryncypała
– wykonany samodzielnie wyrób rzemieślniczy. Jego pozytywna ocena oraz dobra opinia
majstra, były podstawą do przeprowadzenia tzw. wyzwolin na stopień czeladnika. Wykonywał
on już bardziej odpowiedzialne prace, rozwijając swoje umiejętności. Był również zobowiązany
do odbycia – trwającej minimum kilkanaście miesięcy – wędrówki po różnych ośrodkach
miejskich i zapoznania się tam z innymi technikami pracy w danej branży. Finałem nauki
na tym poziomie było samodzielne wykonanie tzw. sztuki mistrzowskiej, a więc wyrobu,
którego ocena pozwalała przyznać kandydatowi stopień majstra. Mógł on od tego momentu
prowadzić samodzielnie warsztat i szkolić w nim uczniów i czeladników. W świetle powyższego
normatywu podstawowym zadaniem zgromadzeń rzemieślniczych (potocznie nazywane często
nadal „cechami”), było czuwanie nad poziomem lokalnego rzemiosła, poprzez dbanie o
odpowiednie kwalifikacje jego pracowników, a także zwalczanie nielegalnego wytwórstwa,
prowadzonego przez osoby nie należące do korporacji, czyli tzw. „fuszerów” vel „partaczy”.
Władze zgromadzeń likwidowały także spory i konflikty wewnętrzne wśród pracowników
rzemiosła, wspierały zasiłkami finansowymi chorych i mających problemy życiowe majstrów
oraz rodziny osób zmarłych, opiekowały się ołtarzami cechowymi w kościołach radomskich
itd. W 1853 r. do cechu należało 40 majstrów - wyłącznie chrześcijan. Ich liczba rosła
jednak systematycznie, w związku z rozwojem życia gospodarczego Radomia. Zgromadzenie
przezywało jednak poważne problemy wewnętrzne, wynikające przede wszystkim z prowadzenia
przez jego członków nieuczciwej konkurencji. Działało ono jednak aktywnie nadal, kontynuując
swe ustawowe prace także w okresie I wojny światowej i w początkach lat dwudziestych.
Wiadomo np., iż co najmniej od 1916 r. w jego strukturze wewnętrznej funkcjonowała
Rada Gospodarcza, zajmująca się sprawami finansowymi, a przede wszystkim udzielaniem
wsparcia rzemieślnikom, znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej. Rozstrzygała
ona jednak np. także sprawy sporne między majstrami a rodzicami uczniów. Zasadnicze
zmiany w funkcjonowaniu omawianego podmiotu przyniosło Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej
Polskiej z dn. 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowym. Likwidowało ono przepisy przewidziane
postanowieniem namiestniczym z dn. 31 grudnia 1816 r., wprowadzając w miejsce zgromadzeń
rzemieślniczych cechy, określane mianem „wolnych korporacji rzemieślników”. Za ich
podstawowe zadania uznawano m.in. pielęgnowanie ducha łączności oraz utrzymywanie
i podnoszenie godności zawodowej członków, sprawowanie pieczy nad dobrymi stosunkami
międzyludzkimi, dbałość o edukację zawodową młodzieży, a także popieranie wszelkich
inicjatyw kulturalnych i gospodarczych, mogących wspomagać rozwój korporacji. Każdy
nowotworzony cech miał działać od tej pory w oparciu o własny statut, zatwierdzany
przez wojewodę, posiadając osobowość prawną, a więc możliwość nabywania majątku, zawierania
umów, pozywania innych na drogę sądową itp. Najwyższą władzą cechu było walne zgromadzenie
członków lub też delegatów, a władzą wykonawczą – zarząd, tworzony przez starszego,
podstarszego i członków (w liczbie określonej statutowo). Ustawa wprowadzała obligatoryjną
podległość cechów wojewódzkim izbom rzemieślniczym, zezwalała na tworzenie związków
cechowych, a także precyzowała prawo do używania tytułu majstra. Dodać należy, iż
omawiane rozporządzenie akcentowało konstytucyjne prawo obywateli do zrzeszania się,
stąd też w danym ośrodku mogło działać nawet kilka korporacji, zrzeszających pracowników
tej samej branży. Omówiony normatyw stał się podstawą do powołania w Radomiu Cechu
Szewców, którego statut został przyjęty przez zebranie ogólne rzemieślników, odbyte
w dn. 3 czerwca 1928 r. Dodać należy, iż w 1929 r. z korporacji wystąpili wyznawcy
judaizmu, którzy powołali do życia odrębny Cech Szewców Żydów. Interesująca nas korporacja
działała jednak nadal, otrzymując w okresie okupacji hitlerowskiej charakter tzw.
cechu przymusowego z przynależnością do Powiatowego Związku Rzemieślniczego w Radomiu
(Kreishandwerkerschaft in Radom), należącego z kolei do Związku Cechów Dystryktu Radomskiego
(Innungsverband für den Distrkt Radom). Podległość taka miała miejsce aż do stycznia
1945 r. Niemalże natychmiast po zakończeniu działań wojennych korporacja wznowiła
swe prace, używając od tej pory nazwy: Cech Szewców i Cholewkarzy w Radomiu. Dodać
należy, iż w okresie okupacji zauważalne stały się w środowisku mistrzów cholewkarskich
tendencje separatystyczne, które zaowocowały powołaniem przez nich w sierpniu 1946
r. odrębnego cechu. Istniał on jednak tylko przez krótki czas, gdyż zarządzeniem wojewody
kieleckiego z dn. 5 sierpnia 1948 r. rozwiązano go, włączając członków ponownie do
cechu szewskiego. Zjednoczony w ten sposób cech szewsko-cholewkarski został zlikwidowany
prawdopodobnie w 1954 r., w związku z akcją likwidacji samodzielnych warsztatów rzemieślniczych
i przymusowym wcielaniu ich pracowników do związków spółdzielczych.
29 j.a. jednostka archiwalna, .33 mb. metr bieżący
aktowe materiały archiwalne - 29 j.a. .33 mb.
0 j.a. jednostka archiwalna, 0 mb. metr bieżący
Aktotwórca: Cech szewców i cholewkarzy w Radomiu
Inne nazwy twórcy: Zbiór akt cechów i stowarzyszeń rzemieślniczych - zbiór szczątków zespołu; szczątek
nr 12 Cech cholewkarzy w Radomiu oraz szczątek nr 31 Cech szewców w Radomiu
Archiwum Państwowe w Radomiu
(ul. Wernera 7, 26-600 Radom)