Zawartość
1. Księgi ewidencyjne czeladników i terminatorów z lat 1819-1947 (sygn. 1-3) 2. Materiały
dotyczące tzw. gospody (stancji) czeladniczej z lat 1843-1923 (sygn. 4)
Dzieje ustrojowe
Cech stolarzy w Radomiu został utworzony mocą przywileju królewskiego w 1793 r. Jego
historia w okresie I Rzeczypospolitej i kolejnych dekadach nie znalazła niestety odzwierciedlenia
w zachowanych dokumentach. Przypuszczać należy, że znajdował się on z upływem lat
w stanie coraz poważniejszego kryzysu, podobnie jak rzemiosło miasta i całego kraju.
Jego ożywienie nastąpiło jednak ok. 1825 r. Podstawą prawną jego funkcjonowania był
od tej pory dekret Namiestnika Królestwa Polskiego (działającego w imieniu Aleksandra
I – cesarza Rosji i króla Polski) z dn. 31 grudnia 1816 r., poświęconego organizacji
rzemiosła. Normatyw ten nakazywał, by w każdym mieście, w którym zamieszkiwało 10
i więcej majstrów jednej profesji, utworzone zostało zgromadzenie rzemieślnicze, kierowane
przez – wybieranych na trzyletnią kadencję – starszego i podstarszego. Mieli oni „przestrzegać
porządku rzemiosła i spokojności warsztatów”, a przede wszystkim prowadzić i aktualizować
na bieżąco listy majstrów, czeladników i terminatorów, przekazując je corocznie władzom
miejskim do zatwierdzenia. Ustawa głosiła, iż praca w rzemiośle powinna rozpoczynać
się od poziomu ucznia (terminatora), na który przyjmowano nastoletnich chłopców, przejawiających
predyspozycje do danego zawodu. Majster, zawierający prywatną umowę z rodzicami i
opiekunami dziecka, był zobowiązany opiekować się nim, dbać o jego rozwój intelektualny
oraz uczyć zawodu. Po kilku latach nauki uczeń przedstawiał starszym cechu – za zgodą
swego pryncypała – wykonany samodzielnie wyrób rzemieślniczy. Jego pozytywna ocena
oraz dobra opinia majstra, były podstawą do przeprowadzenia tzw. wyzwolin na stopień
czeladnika. Wykonywał on już bardziej odpowiedzialne prace, rozwijając swoje umiejętności.
Był również zobowiązany do odbycia – trwającej minimum kilkanaście miesięcy – wędrówki
po różnych ośrodkach miejskich i zapoznania się tam z innymi technikami pracy w danej
branży. Finałem nauki na tym poziomie było samodzielne wykonanie tzw. sztuki mistrzowskiej,
a więc wyrobu, którego ocena pozwalała przyznać kandydatowi stopień majstra. Mógł
on od tego momentu prowadzić samodzielnie warsztat i szkolić w nim uczniów i czeladników.
W świetle powyższego normatywu podstawowym zadaniem zgromadzeń rzemieślniczych (potocznie
nazywane często nadal „cechami”), było czuwanie nad poziomem lokalnego rzemiosła,
poprzez dbanie o odpowiednie kwalifikacje jego pracowników, a także zwalczanie nielegalnego
wytwórstwa, prowadzonego przez osoby nie należące do korporacji, czyli tzw. „fuszerów”
vel „partaczy”. Władze zgromadzeń likwidowały także spory i konflikty wewnętrzne wśród
pracowników rzemiosła, wspierały zasiłkami finansowymi chorych i mających problemy
życiowe majstrów oraz rodziny osób zmarłych, opiekowały się ołtarzami cechowymi w
kościołach radomskich itd. Funkcjonowanie cechu stolarzy w okresie Królestwa Polskiego
napotykało na bardzo poważne przeszkody, związane przede wszystkim z nielegalną konkurencją.
Zgromadzenie działało jednak bez przerwy w okresie zaborów, latach I wojny światowej
i pierwszej połowie lat dwudziestych. Zasadnicze zmiany jego funkcjonowaniu przyniosło
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 7 czerwca 1927 r. o prawie
przemysłowym. Likwidowało ono przepisy przewidziane postanowieniem namiestniczym z
dn. 31 grudnia 1816 r., wprowadzając w miejsce zgromadzeń rzemieślniczych cechy, określane
mianem „wolnych korporacji rzemieślników”. Za ich podstawowe zadania uznawano m.in.
pielęgnowanie ducha łączności oraz utrzymywanie i podnoszenie godności zawodowej członków,
sprawowanie pieczy nad dobrymi stosunkami międzyludzkimi, dbałość o edukację zawodową
młodzieży, a także popieranie wszelkich inicjatyw kulturalnych i gospodarczych, mogących
wspomagać rozwój korporacji. Każdy nowotworzony cech miał działać od tej pory w oparciu
o własny statut, zatwierdzany przez wojewodę, posiadając osobowość prawną, a więc
możliwość nabywania majątku, zawierania umów, pozywania innych na drogę sądową itp.
Najwyższą władzą cechu było walne zgromadzenie członków lub też delegatów, a władzą
wykonawczą – zarząd, tworzony przez starszego, podstarszego i członków (w liczbie
określonej statutowo). Ustawa wprowadzała obligatoryjną podległość cechów wojewódzkim
izbom rzemieślniczym, zezwalała na tworzenie związków cechowych, a także precyzowała
prawo do używania tytułu majstra. Wiadomo, że omawiana korporacja istniała jeszcze
w 1937 r., skupiając wówczas 30 członków. W okresie okupacji jej działalność została
prawdopodobnie zawieszona, ale reaktywowano ją szybko po zakończeniu działań wojennych.
Likwidacja cechu nastąpiła jednak prawdopodobnie w 1948 r., w związku z wejściem w
życie dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o nowelizacji prawa przemysłowego.
4 j.a. jednostka archiwalna, .06 mb. metr bieżący
aktowe materiały archiwalne - 4 j.a. .06 mb.
0 j.a. jednostka archiwalna, 0 mb. metr bieżący
Aktotwórca: Cech stolarzy w Radomiu
Inne nazwy twórcy: Zbiór akt cechów i stowarzyszeń rzemieślniczych - zbiór szczątków zespołu; szczątek
nr 30
Archiwum Państwowe w Radomiu
(ul. Wernera 7, 26-600 Radom)