Zawartość
1. Księga zapisów mnajstrowskich z lat 1917-1927 (sygn. 1) 2. Księga zapisów czeladniczych
z lat 1917-1949 (sygn. 2) 3. Materiały dotyczące egzaminów mistrzowskich i czeladniczych
z lat 1935-1952 (sygn. 3-4)
Dzieje ustrojowe
Cech rzeźnicki w Radomiu został utworzony mocą przywileju królewskiego w 1727 r. Jego
historia w okresie I Rzeczypospolitej nie znalazła niestety odzwierciedlenia w zachowanych
dokumentach. Przypuszczać należy, że znajdował się on z upływem lat w stanie coraz
poważniejszego kryzysu, podobnie jak rzemiosło miasta i całego kraju. Próba jego ożywienia
została podjęta przez władze miejskie w okresie Księstwa Warszawskiego, ale efekt
tych działań był zupełnie odwrotny od zamierzonego: odebranie rzemieślnikom ksiąg
cechowych i przetrzymywanie ich przez długi czas na ratuszu spowodowało zastój w zapisach
majstrowskich, a tym samym pogłębienie istniejących już problemów. Funkcjonowanie
cechu zostało wznowione dn. 11 kwietnia 1815 r. z udziałem 12 rzemieślników (wyłącznie
chrześcijan). Podstawą prawną jego funkcjonowania stał się wkrótce dekret Namiestnika
Królestwa Polskiego (działającego w imieniu Aleksandra I – cesarza Rosji i króla Polski)
z dn. 31 grudnia 1816 r., poświęconego organizacji rzemiosła. Normatyw ten nakazywał,
by w każdym mieście, w którym zamieszkiwało 10 i więcej majstrów jednej profesji,
utworzone zostało zgromadzenie rzemieślnicze, kierowane przez – wybieranych na trzyletnią
kadencję – starszego i podstarszego. Mieli oni „przestrzegać porządku rzemiosła i
spokojności warsztatów”, a przede wszystkim prowadzić i aktualizować na bieżąco listy
majstrów, czeladników i terminatorów, przekazując je corocznie władzom miejskim do
zatwierdzenia. Ustawa głosiła, iż praca w rzemiośle powinna rozpoczynać się od poziomu
ucznia (terminatora), na który przyjmowano nastoletnich chłopców, przejawiających
predyspozycje do danego zawodu. Majster, zawierający prywatną umowę z rodzicami i
opiekunami dziecka, był zobowiązany opiekować się nim, dbać o jego rozwój intelektualny
oraz uczyć zawodu. Po kilku latach nauki uczeń przedstawiał starszym cechu – za zgodą
swego pryncypała – wykonany samodzielnie wyrób rzemieślniczy. Jego pozytywna ocena
oraz dobra opinia majstra, były podstawą do przeprowadzenia tzw. wyzwolin na stopień
czeladnika. Wykonywał on już bardziej odpowiedzialne prace, rozwijając swoje umiejętności.
Był również zobowiązany do odbycia – trwającej minimum kilkanaście miesięcy – wędrówki
po różnych ośrodkach miejskich i zapoznania się tam z innymi technikami pracy w danej
branży. Finałem nauki na tym poziomie było samodzielne wykonanie tzw. sztuki mistrzowskiej,
a więc wyrobu, którego ocena pozwalała przyznać kandydatowi stopień majstra. Mógł
on od tego momentu prowadzić samodzielnie warsztat i szkolić w nim uczniów i czeladników.
W świetle powyższego normatywu podstawowym zadaniem zgromadzeń rzemieślniczych (potocznie
nazywane często nadal „cechami”), było czuwanie nad poziomem lokalnego rzemiosła,
poprzez dbanie o odpowiednie kwalifikacje jego pracowników, a także zwalczanie nielegalnego
wytwórstwa, prowadzonego przez osoby nie należące do korporacji, czyli tzw. „fuszerów”
vel „partaczy”. Władze zgromadzeń likwidowały także spory i konflikty wewnętrzne wśród
pracowników rzemiosła, wspierały zasiłkami finansowymi chorych i mających problemy
życiowe majstrów oraz rodziny osób zmarłych, opiekowały się ołtarzami cechowymi w
kościołach radomskich itd. W 1838 r. do cechu rzeźnickiego w Radomiu należało 19 majstrów,
w tym 13 chrześcijan i 6 Żydów. Korporacja była uboga, często nie posiadając nawet
środków na zakup świec, z którymi chciano występować w procesjach Bożego Ciała. Rzeźnicy
borykali się z ogromną, nielegalną konkurencją, starając się też bez większych efektów
wpływać na politykę radomskich władz miejskich, ustalających ceny na mięso na niskim
poziomie, celem zapewnienia mieszkańcom swobodnego dostępu do tego towaru. Zgromadzenie
działało jednak bez przerwy w okresie zaborów, latach I wojny światowej i pierwszej
połowie lat dwudziestych. Około 1900 r. nazwę „zgromadzenie rzeźników” zaczęto zastępować
coraz częściej nazwą „zgromadzenie rzeźników i wędliniarzy”. Zasadnicze zmiany w funkcjonowaniu
cechu przyniosło Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 7 czerwca
1927 r. o prawie przemysłowym. Likwidowało ono przepisy przewidziane postanowieniem
namiestniczym z dn. 31 grudnia 1816 r., wprowadzając w miejsce zgromadzeń rzemieślniczych
cechy, określane mianem „wolnych korporacji rzemieślników”. Za ich podstawowe zadania
uznawano m.in. pielęgnowanie ducha łączności oraz utrzymywanie i podnoszenie godności
zawodowej członków, sprawowanie pieczy nad dobrymi stosunkami międzyludzkimi, dbałość
o edukację zawodową młodzieży, a także popieranie wszelkich inicjatyw kulturalnych
i gospodarczych, mogących wspomagać rozwój korporacji. Każdy nowotworzony cech miał
działać od tej pory w oparciu o własny statut, zatwierdzany przez wojewodę, posiadając
osobowość prawną, a więc możliwość nabywania majątku, zawierania umów, pozywania innych
na drogę sądową itp. Najwyższą władzą cechu było walne zgromadzenie członków lub też
delegatów, a władzą wykonawczą – zarząd, tworzony przez starszego, podstarszego i
członków (w liczbie określonej statutowo). Ustawa wprowadzała obligatoryjną podległość
cechów wojewódzkim izbom rzemieślniczym, zezwalała na tworzenie związków cechowych,
a także precyzowała prawo do używania tytułu majstra. Wiadomo, że omawiana korporacja
(Cech Rzeźniczo-Wędliniarski w Radomiu)istniała jeszcze w 1937 r., skupiając wówczas
33 członków, a obok niej w mieście funkcjonował również żydowski Powiatowy Cech Rzeźników
i Wędliniarzy, liczący 80 osób. Zachowane źródła wskazują, że działalność cechu rzeźnicko-wędliniarskiego
w okresie okupacji hitlerowskiej została zawieszona, ale reaktywowano ją już w połowie
1945 r., w związku z odbudową lokalnego przemysłu mięsnego. Korporacja funkcjonowała
nadal w oparciu o omówiony już normatyw z 1927 r., zmodyfikowany nowelizacją z dn.
3 kwietnia 1948 r. Likwidacja cechu nastąpiła prawdopodobnie w 1954 r., w związku
z akcją likwidacji samodzielnych warsztatów rzemieślniczych i handlowych i przymusowym
wcielaniu ich pracowników do związków spółdzielczych.
4 j.a. jednostka archiwalna, .09 mb. metr bieżący
aktowe materiały archiwalne - 4 j.a. .09 mb.
0 j.a. jednostka archiwalna, 0 mb. metr bieżący
Aktotwórca: Cech rzeźników i wędliniarzy w Radomiu
Inne nazwy twórcy: Zbiór akt cechów i stowarzyszeń rzemieślniczych - zbiór szczątków zespołu; szczątek
nr 26
Archiwum Państwowe w Radomiu
(ul. Wernera 7, 26-600 Radom)