Zawartość
1. Materiały ewidencyjne mistrzów, czeladników i terminatorów z lat 1819-1927 (sygn.
1-3) 2. Rachunki tzw. skrzynki rzemieślniczej z lat 1875-1879 (sygn. 4)
Dzieje ustrojowe
Cech kowali w Radomiu został utworzony mocą przywileju królewskiego w 1517 r. Jego
historia w okresie I Rzeczypospolitej nie znalazła niestety odzwierciedlenia w zachowanych
dokumentach. Przypuszczać należy, że znajdował się on z upływem lat w stanie coraz
poważniejszego kryzysu, podobnie jak rzemiosło miasta i całego kraju. Wiemy, że w
1817 r. cech kowalski uznawano za niezdatny do samodzielnego funkcjonowania, w związku
z czym mistrzów tej branży wcielono do cechu (zgromadzenia) skombinowanego. Już w
1818 r. władze miejskie wyraziły jednak zgodę na reaktywowanie samodzielnego cechu
kowali. Podstawą prawną jego funkcjonowania był od tej pory dekret Namiestnika Królestwa
Polskiego (działającego w imieniu Aleksandra I – cesarza Rosji i króla Polski) z dn.
31 grudnia 1816 r., poświęconego organizacji rzemiosła. Normatyw ten nakazywał, by
w każdym mieście, w którym zamieszkiwało 10 i więcej majstrów jednej profesji, utworzone
zostało zgromadzenie rzemieślnicze, kierowane przez – wybieranych na trzyletnią kadencję
– starszego i podstarszego. Mieli oni „przestrzegać porządku rzemiosła i spokojności
warsztatów”, a przede wszystkim prowadzić i aktualizować na bieżąco listy majstrów,
czeladników i terminatorów, przekazując je corocznie władzom miejskim do zatwierdzenia.
Ustawa głosiła, iż praca w rzemiośle powinna rozpoczynać się od poziomu ucznia (terminatora),
na który przyjmowano nastoletnich chłopców, przejawiających predyspozycje do danego
zawodu. Majster, zawierający prywatną umowę z rodzicami i opiekunami dziecka, był
zobowiązany opiekować się nim, dbać o jego rozwój intelektualny oraz uczyć zawodu.
Po kilku latach nauki uczeń przedstawiał starszym cechu – za zgodą swego pryncypała
– wykonany samodzielnie wyrób rzemieślniczy. Jego pozytywna ocena oraz dobra opinia
majstra, były podstawą do przeprowadzenia tzw. wyzwolin na stopień czeladnika. Wykonywał
on już bardziej odpowiedzialne prace, rozwijając swoje umiejętności. Był również zobowiązany
do odbycia – trwającej minimum kilkanaście miesięcy – wędrówki po różnych ośrodkach
miejskich i zapoznania się tam z innymi technikami pracy w danej branży. Finałem nauki
na tym poziomie było samodzielne wykonanie tzw. sztuki mistrzowskiej, a więc wyrobu,
którego ocena pozwalała przyznać kandydatowi stopień majstra. Mógł on od tego momentu
prowadzić samodzielnie warsztat i szkolić w nim uczniów i czeladników. W świetle powyższego
normatywu podstawowym zadaniem zgromadzeń rzemieślniczych (potocznie nazywane często
nadal „cechami”), było czuwanie nad poziomem lokalnego rzemiosła, poprzez dbanie o
odpowiednie kwalifikacje jego pracowników, a także zwalczanie nielegalnego wytwórstwa,
prowadzonego przez osoby nie należące do korporacji, czyli tzw. „fuszerów” vel „partaczy”.
Władze zgromadzeń likwidowały także spory i konflikty wewnętrzne wśród pracowników
rzemiosła, wspierały zasiłkami finansowymi chorych i mających problemy życiowe majstrów
oraz rodziny osób zmarłych, opiekowały się ołtarzami cechowymi w kościołach radomskich
itd. Pracujący w oparciu o powyższe zasady cech kowalski działał bez przerwy w okresie
zaborów, latach I wojny światowej i pierwszej połowie lat dwudziestych. Zasadnicze
zmiany jego funkcjonowaniu przyniosło Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
z dn. 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowym. Likwidowało ono przepisy przewidziane
postanowieniem namiestniczym z dn. 31 grudnia 1816 r., wprowadzając w miejsce zgromadzeń
rzemieślniczych cechy, określane mianem „wolnych korporacji rzemieślników”. Za ich
podstawowe zadania uznawano m.in. pielęgnowanie ducha łączności oraz utrzymywanie
i podnoszenie godności zawodowej członków, sprawowanie pieczy nad dobrymi stosunkami
międzyludzkimi, dbałość o edukację zawodową młodzieży, a także popieranie wszelkich
inicjatyw kulturalnych i gospodarczych, mogących wspomagać rozwój korporacji. Każdy
nowotworzony cech miał działać od tej pory w oparciu o własny statut, zatwierdzany
przez wojewodę, posiadając osobowość prawną, a więc możliwość nabywania majątku, zawierania
umów, pozywania innych na drogę sądową itp. Najwyższą władzą cechu było walne zgromadzenie
członków lub też delegatów, a władzą wykonawczą – zarząd, tworzony przez starszego,
podstarszego i członków (w liczbie określonej statutowo). Ustawa wprowadzała obligatoryjną
podległość cechów wojewódzkim izbom rzemieślniczym, zezwalała na tworzenie związków
cechowych, a także precyzowała prawo do używania tytułu majstra. Wiadomo, że omawiana
korporacja istniała jeszcze w 1937 r., skupiając wówczas 16 członków. Jej późniejsze
losy nie są niestety znane.
4 j.a. jednostka archiwalna, .09 mb. metr bieżący
aktowe materiały archiwalne - 4 j.a. .09 mb.
0 j.a. jednostka archiwalna, 0 mb. metr bieżący
Aktotwórca: Cech kowali w Radomiu
Inne nazwy twórcy: Zbiór akt cechów i stowarzyszeń rzemieślniczych - zbiór szczątków zespołu; szczątek
nr 19
Archiwum Państwowe w Radomiu
(ul. Wernera 7, 26-600 Radom)