Zawartość
Akta dotyczące spraw majątkowych i finansowych parafii (sprawy gruntów i budynków
należących do parafii, sprawy patronatu i donacji, sprawy finansowe parafii), sygn.
1-11, 1771, 1801, 1808, 1810-1811, 1821, 1829, 1836-1837, 1840, 1847, 1849-1850, 1862-1867,
1876, 1878, 1891-1892, 1894, 1897-1898, 1900-1905, 1907-1912, 1917); Korespondencja
parafii (korespondencja z władzami kościelnymi, korespondencja z władzami świeckimi,
korespondencja z stowarzyszeniami, organizacjami, pisma w sprawie parafian), sygn.
12-38, 1817-1818, 1829, 1846-1850, 1854-1855, 1859-1860, 1862-1864, 1866, 1873-1875,
1894-1905, 1900-1901, 1908-1912, 1917; Kancelaria parafii (protokół zarządzeń, protokół
czynności), sygn. 39-40, 1785-1792, 1812-1824; Akta w układzie chronologiczno-numerowym,
sygn. 41-60, 1867-1874, 1878-1894; Akta stanu cywilnego (urodzenia, 1784-1835; zapowiedzi,
1833-1862, 1866-1879; zgony, 1784-1854; świadectwa wydawane przez parafię greckokatolicką
w Sanoku, 1830, 1833-1834, 1847, 1849, 1855, 1857-1868, 1879, 1891-1892, 1894, 1896-1906,
1909-1911, 1915-1916, 1918; świadectwa wydawane przez inne parafie, 1800, 1814, 1817,
1821-1823, 1826, 1828-1831, 1832, 1835, 1837-1838, 1843, 1849, 1851-1853, 1858-1870,
1880, 1882, 1891-1892, 1893-1895, 1897-1903, 1908-1910, 1912, 1915-1918, 1920, 1923;
korespondencja w sprawach metrykalnych, 1817, 1846-1849, 1851, 1855, 1893, 1896-1905,
1908-1911, 1913, 1916-1918; dokumentacja dotycząca zgonów wydawana przez Szpital Powszechny
w Sanoku, 1896-1897, 1900, 1902-1904, 1908), sygn. 61-105.
Dzieje ustrojowe
Pierwszą prawosławną świątynią w Sanoku była drewniana cerkiew pod wezwaniem św. Dymitra.
W 1551 r. w Szydłowie król Zygmunt August potwierdził przywilej Piotra Zborowskiego,
kasztelana sandomierskiego i starosty sanockiego z 1550 r. nadający mieszkańcom Sanoka
religii greckiej plac, natomiast w 1553 r. wystawił akt fundacyjny cerkwi, która otrzymała
wezwanie Zesłania Ducha Świętego. Cerkwie sanockie przeszły do unii z kościołem rzymskokatolickim
dopiero w 1692 r. wraz z biskupem Innocentym Winnickim, który rezydował w Sanoku.
Jego poprzednik biskup Antoni Winnicki był zwolennikiem utworzenia odrębnej diecezji
sanockiej. Po jego śmierci planów tych zaniechano. Parafia greckokatolicka miejska
w Sanoku miała swój ośrodek przy cerkwi Zesłania Ducha Św. Z świątynią tą było związane
uposażenie popa sanockiego w Dąbrówce Ruskiej, która to wieś należała do probostwa
przy cerkwi sanockiej. W XVIII w. wybudowano drugą cerkiew na przedmieściu Sanoka
noszącą wezwanie Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. W II połowie XVIII w. parafia
pod wezwaniem Zesłania Ducha Św. kierowana przez ks. Jana Kuniewicza, obejmowała swoim
zasięgiem miasto i jedno przedmieście, natomiast parafia pod wezwaniem Nawiedzenia
NMP – tzw. Przedmieście Sanockie. W 1788 r. w parafii Zesłania Ducha Św. zarejestrowano
34 rodziny, natomiast w drugiej parafii jedynie 13 rodzin. W 1782 r. Sanok uległ pożarowi,
a cerkiew Zesłania Ducha Św. rozebrano, aby zbudować nową, murowaną, dzięki staraniom
ks. Jana Kuniewicza i hojności magnatów z ziemi sanockiej (Mniszchów, Potockich, Stadnickich).
W 1827 r. wybudowano przy niej wieżę. Cerkiew pw. Nawiedzenia NMP wskutek fałszywego
doniesienia do Gubernium o jej spaleniu miała zostać rozebrana. Jednak do tego nie
doszło i jeszcze w 1805 r. odbywały się w niej nabożeństwa. W XIX i XX wieku życie
religijne grekokatolików w Sanoku koncentrowało się przy cerkwi pw. Zesłania Ducha
Św. Parafia posiadała swoje filie w Dąbrówce Ruskiej, Posadzie Olchowskiej i Dąbrówce
Polskiej (razem w roku 869 parafia liczyła 699 wiernych, a w 1914 – 2404). W latach
1866-1896 parafią zarządzał ks. Wasyl Czemarnik, a następnie ks. Omelian Konstantynowicz
(w latach 1897-1936), za którego kadencji przeprowadzono remont cerkwi oraz zbudowano
plebanię. Uczestniczył on aktywnie w życiu społecznym miasta – był współtwórcą „Beskidu”,
„Proświty” i innych organizacji na terenie miasta. W Dąbrówce Ruskiej – miejscowości
filialnej parafii w 1867 r. zbudowano murowaną cerkiew pod wezwaniem św. Dymitra w
miejscu starszej, drewnianej. W 1934 r. parafia została włączona do Apostolskiej Administracji
Łemkowszczyzny. W Sanoku, oprócz parafii greckokatolickiej i rzymskokatolickiej istniała
również tzw. parafia wojskowa – Greckokatolickie Duszpasterstwo Wojskowe w Sanoku
utworzona ze względu na fakt, że Sanok był miastem garnizonowym i stanowił zaplecze
mobilizacyjne dla X korpusu przemyskiego. II wojna światowa i wydarzenia powojenne
zadecydowały o likwidacji Kościoła greckokatolickiego w Polsce i Apostolskiej Administracji
Łemkowszczyzny. W wyniku przesiedleń i migracji wiele parafii zostało wyludnionych,
a cerkwie zagarnięte przez państwo w większości popadły w ruinę bądź zostały zniszczone.
Cerkiew pw. Zesłania Ducha Św. w Sanoku po wojnie przeszła pod władanie prawosławnych.
Na początku lat 90-tych XX w. administracja greckokatolicka próbowała odzyskać budynek
lecz bezskutecznie. Obecnie jest on katedrą diecezji przemysko-nowosądeckiej Polskiego
Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (od 1983 roku) i nosi wezwanie Św. Trójcy.
Metryki wyznaniowe to dokumenty bieżącej rejestracji statystycznej, najstarsze wśród
źródeł demograficznych. Zapisy metrykalne już w XVIII wieku zaczęły uzyskiwać moc
aktu prawnego (odnosiło się to do wszystkich wyznań, jednak zasady prowadzenia ksiąg
najszerzej były omawiane w normatywach Kościoła katolickiego i dzięki temu rozpowszechniły
się w całej Europie). Pierwszą próbą reformy w tej dziedzinie na terenie zaboru austriackiego
było wprowadzenie w 1776 roku jednolitego formularza tabelarycznego dla wpisów metrykalnych
prowadzonych przez urzędy parafialne. Ta zmiana jednak nie przyniosła pożądanych efektów,
m.in. wskutek niedostatecznego poinformowania duchownych prowadzących księgi. Większość
akt metrykalnych poszczególnych parafii rozpoczyna się w 1784 roku. Wówczas wprowadzono
kolejną reformę, na mocy której metryki otrzymały rangę dokumentów stanu cywilnego,
a prowadzący je duchowni – rangę urzędników państwowych, natomiast księża rzymsko-
i grekokatoliccy otrzymali wzory ksiąg urodzeń, ślubów i zgonów. Nakazano także proboszczom,
by na koniec każdego roku kalendarzowego sporządzali ekstrakty i wpisywali dane do
tabeli rocznej, która była dołączana na początek księgi. Wypełniona tabela miała być
wysyłana do Urzędu Cyrkularnego. 1 września 1787 roku weszła w życie nowa instrukcja
kancelaryjna regulująca obieg pism i tok ich załatwiania. Według niej proboszczowie
poszczególnych parafii byli zobowiązani do sporządzania kopii ksiąg oryginalnych i
przekazywania ich do archiwum konsystorza. Zalecenie to jednak nie było realizowane
w praktyce, dlatego w latach 30-tych XIX wieku rozpoczęto w przemyskim greckokatolickim
konsystorzu biskupim akcję zbiorczego przepisywania metryk – w sierpniu 1835 roku
ukazały się dekret C.K. Gubernium oraz zarządzenie greckokatolickiego konsystorza
biskupiego w Przemyślu dotyczące sporządzania kopii ksiąg metrykalnych. Nadzorowaniem
pracy księży w trakcie przepisywania metryk miały zajmować się urzędy dekanalne, następnie
kopie wysyłano do konsystorza biskupiego. W lipcu 1835 roku wezwano urzędy dekanalne
do zwrócenia uwagi na sposób przechowywania i zabezpieczania ksiąg. Księgi metrykalne
przechowywane obecnie w Archiwum Państwowym w Przemyślu to przeważnie kopie sporządzane
dla greckokatolickiego konsystorza biskupiego. Zostały one zgromadzone w większości
w zespole nr 142 Archiwum Biskupstwa Greckokatolickiego w Przemyślu. Oryginały ksiąg
wchodzą natomiast na ogół w skład odrębnych zespołów obejmujących akta stanu cywilnego
i dokumentację poszczególnych parafii.
105 j.a. jednostka archiwalna, .4 mb. metr bieżący
aktowe materiały archiwalne - 105 j.a. .4 mb.
0 j.a. jednostka archiwalna, 0 mb. metr bieżący
łacina
polski ukraińskiniemieckiwęgierski czeski
Aktotwórca: Parafia Greckokatolicka w Sanoku
Inne nazwy twórcy:
Archiwum Państwowe w Przemyślu
(ul. Lelewela 4, 37-700 Przemyśl)