Zawartość
1. Inwentarze oraz pisma związane z lustracjami cerkwi 1784-1785, 1792-1794, 1803,
1808, 1810-1812, 1814-1816, 1820-1821, 1829-1830, 1832-1833, 1840, 1852, 1855, 1857,
sygn. 1-25; 2. Akta dotyczące spraw majątkowych i finansowych parafii (sprawy gruntów
i budynków należących do parafii [1586, 1603-1604, 1610, 1619, 1624, 1631-1633, 1635,
1637, 1639, 1645, 1651, 1653, 1655] 1668-1669, 1683, 1693, 1710, 1713-1714, 1718,
1728, 1735, 1749, 1753-1755, 1764, 1771-1774, 1776-1777, 1779-1780, 1783-1787, 1789-1805,
1807-1809, 1811-1813, 1815, 1820-1822, 1825, 1835, 1837, 1839, 1861-1868, 1870, 1874,
1878, 1891, 1898-1901, 1903-1904, 1908-1909, 1915, 1922, sygn. 26-49; sprawy finansowe
parafii, [1638] 1674-1685, 1760, 1769, 1783, 1785-1832, 1839, 1841-1845, 1847-1848,
1853-1861, 1864-1917, 1919-1935, 1938-1942, sygn. 50-80; 3. Korespondencja z władzami
i instytucjami kościelnymi 1790-1793, 1795-1796, 1799-1800, 1802-1806, 1812, 1814,
1833, 1835-1841, 1852, 1857-1936, 1943-1944, sygn. 81-91; 4. Korespondencja z władzami
i instytucjami świeckimi 1786, 1795-1796,1799,1803,1805,1809, 1814,1833-1834,1836-1838,1841-1846,
1856-1858, 1860-1861, 1863, 1867, 1872-1874, 1876, 1879-1881-1884, 1886-1887, 1889-1891,
1893, 1895-1900, 1904-1905, 1907, 1909-1922, 1924-1928, 1933-1938, 1943-1944, sygn.
92-102; 5. Pisma kierowane do proboszczów i administratorów parafii oraz pisma ich
dotyczące 1806, 1814-1818, 1825-1835, 1838, 1842, 1859,1861,1865,1867-1869,1872,1874,1882,
1892, 1910, 1912, 1914, 1924-1925, sygn. 103-109; 6. Pisma oraz wykazy dotyczące liturgii
i posługi duszpasterskiej 1814-1818, 1828-1878, 1883-1919, 1922, 1924-1941, sygn.
110-136; 7. Komitety cerkiewne 1868-1869, 1871, 1884, 1887-1888, 1897, 1903-1904,
1907-1908, 1914, 1924, 1926, 1934, 1936, 1943, sygn. 137-143; 8. Spisy wiernych i
pisma dotyczące parafian 1822, 1826, 1830, 1840, 1860, 1863, 1865-1869, 1876, 1882,
1888-1889, 1918, 1939, sygn. 144-164; 9. Kancelaria parafii 1829, 1839, 1854-1907,
1938-1946, sygn. 165-179; 9. Akta stanu cywilnego: urodzenia – 1667-1776, 1781-1906,
1911-1945, sygn. 180-212; protokoły przedślubne i zapowiedzi – 1814-1843, 1852-1947,
sygn. 213-245; małżeństwa – 1789-1910, sygn. 246-254; zgony – 1757-1776, 1784-1906,
1945-1946, sygn. 255-268; księgi łączne – parafia pw. w. Mikołaja na Podgórzu – 1749-1782,
sygn. 269; księgi łączne – parafia pw. Ucieczki Matki Boskiej do Egiptu – 1774-1784,
sygn. 270; księgi łączne – parafia pw. św. Jana Ewangelisty w Przekopanej – 1773-1790,
sygn. 271; księgi łączne – parafia pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny na Błoniu
– 1777-1786, sygn. 272; księgi łączne – cerkiew filialna pw. Zaśnięcia Najświętszej
Marii Panny na Wilczu – 1788-1912, sygn. 273; indeksy – 1920-1931, sygn. 274; 10.
Sprawy metrykalne: korespondencja dotycząca spraw metrykalnych – 1792-1869, 1871,
1873-1946, sygn. 275-318; zaświadczenia, kopie, świadectwa, wyciągi wydawane przez
parafię greckokatolicką w Przemyślu – 1860-1864, 1866-1868, 1874, 1880-1881, 1883-1884,
1887, 1889-1893, 1898, 1900, 1902-1903, 1906, 1910-1911, 1913, 1915-1934, 1937-1942,
1944, sygn. 319-322; wystąpienia z kościoła greckokatolickiego, zmiany obrządku –
1864-1866, 1876,1891-1897, 1900-1902, 1907-1942, 1944-1946, sygn. 323-327; zaświadczenia,
wypisy w sprawach metrykalnych wydawane przez parafie rzymskokatolickie w Przemyślu
przesyłane do parafii greckokatolickiej w Przemyślu, 1860-1869, 1873-1944, sygn. 328-336;
zaświadczenia, kopie, świadectwa, wyciągi wydawane przez parafie obce przesyłane do
parafii greckokatolickiej w Przemyślu (urodzenia i chrzty) 1841, 1843, 1847-1848,
1853, 1856, 1858-1944, sygn. 337-349; zaświadczenia, kopie, świadectwa, wyciągi wydawane
przez parafie obce przesyłane do parafii greckokatolickiej w Przemyślu (zapowiedzi
i małżeństwa) 1860-1861, 1863-1864, 1866, 1869-1886, 1889-1890, 1892-1940, 1944, sygn.
350-352; zaświadczenia, kopie, świadectwa, wyciągi wydawane przez parafie i urzędy
obce przesyłane do parafii greckokatolickiej w Przemyślu (zgony) 1847, 1858-1861,
1863-1864, 1867-1868, 1873-1878, 1880-1892, 1894-1928, 1931, 1933-1938, 1943-1944,
sygn. 353-356.
Dzieje ustrojowe
Budowa pierwszej cerkwi w Przemyślu jest przypisywana księciu Wołodarowi Rościsławiczowi
panującemu od 1097 r. do śmierci w roku 1125. Podstawą jest relacja Długosza, który
zapisał, iż książę ten został pochowany w cerkwi św. Jana, którą sam ufundował. W
1412 r. Władysław Jagiełło przeznaczył do użytkowania rzymskokatolikom cerkiew katedralną
znajdującą się na zamku. Od tego roku wyznawcom obrządku wschodniego za świątynię
katedralną służyła cerkiew Zaśnięcia NMP na Wilczu. Po roku 1460 władyka zaczął użytkować
położony w obrębie miasta lokacyjnego kościół św. Jana przy bramie Lwowskiej, który
został następnie przekształcony w sobór katedralny. Około 1464 r. zaczęto budowę cerkwi
katedralnej pw. św. Jana Chrzciciela w dzielnicy Władycze. Cerkiew ta spłonęła w 1535
r. Natomiast budowlę na wzgórzu zamkowym funkcjonującą jako katedra łacińska od 1412
r. rozebrano w roku 1470. Nowa murowana cerkiew katedralna w Przemyślu została zbudowana
dzięki funduszom kowala Kuźmy Kuźmicza około roku 1540 r. i istniała do roku 1780.
Przy cerkwi znajdował się m.in. szpital, szkoła parafialna oraz budynek mieszkalny
dla kleru. W 1596 r. w Brześciu zawarto unię miedzy cerkwią prawosławną a kościołem
rzymskokatolickim. Prawosławny biskup eparchii przemyskiej Michał Kopystyński (1591-1609)
znalazł się w gronie przeciwników unii. Władyka nie przyjął unii w diecezji. Następcy
Kopystyńskiego trwali przy prawosławiu, aż do czasu, kiedy to biskup Innocenty Winnicki
(1691-1700) objąwszy we władanie diecezję przemyską jako władyka prawosławny, przystąpił
wraz z całą diecezją do unii kościelnej z Rzymem. Biskup Atanazy Szeptycki rozpoczął
przebudowę świątyni katedralnej, realizując jednak tylko budowę nowej murowanej dzwonnicy
w latach 1775-1777. Następca Szeptyckiego, Maksymilian Ryłło, po otrzymaniu od cesarzowej
Marii Teresy kwoty 40 tys. zł, kazał rozebrać starą cerkiew katedralną, aby wznieść
nowy budynek. W tym czasie funkcję katedry pełniła cerkiew św. Trójcy. W okresie rządów
cesarza Józefa II, który wstrzymał budowę nowej cerkwi, grekokatolicy byli zmuszeni
do wyboru świątyni na siedzibę katedry przemyskiej. Rozporządzeniem z dnia 24 IV 1784
r. i dekretem gubernium z 13 V 1784 r. oddano grekokatolikom dnia 3 VII tego roku
kościół po skasowanym klasztorze karmelitów. 5 VII 1785 r. w nowej katedrze pw. Narodzenia
Jana Chrzciciela odprawiono po raz pierwszy nabożeństwo. W szematyzmie z 1879 r. wymieniono
28 cerkwi, które istniały w Przemyślu w różnych okresach. Józefińska akcja regulacji
parafii i dekanatów doprowadziła do gwałtownego zmniejszenia się liczby beneficjów
parafialnych w Galicji mniej więcej o połowę. Dokonywano zabiegu kasowania „zbędnych”
parafii. Jeszcze w 1784 r. na terenie miasta istniały następujące cerkwie: pw. św.
Trójcy, pw. św. Mikołaja, pw. Ucieczki Matki Boskiej do Egiptu, pw. Zwiastowania NMP,
pw. Narodzenia NMP, pw. św. Jerzego, pw. św. Michała. Po dokonaniu kasat klasztorów,
cerkwi i kościołów przez władze austriackie w Przemyślu do czasu wybuchu II wojny
światowej (oprócz świątyni katedralnej pw. Narodzenia św. Jana Chrzciciela) w ramach
parafii greckokatolickiej w Przemyślu funkcjonowały również: cerkiew pw. Narodzenia
NMP na Błoniu, cerkiew pw. św. Jana Ewangelisty na Przekopanej oraz cerkiew pw. Zaśnięcia
NMP na Wilczu. Poniżej zamieszczono krótkie notki dotyczące cerkwi przemyskich (funkcjonujących
również przed tzw. kasacjami józefińskimi), których akta znajdują się w zespole. Cerkiew
pw. św. Trójcy drewniana, stała po zachodniej stronie dzisiejszej ul. Słowackiego
za murami miasta. Przy tej cerkwi znajdowały się dwa domy, w których mieszkali bazylianie,
utrzymując tam greckokatolickie seminarium (około roku 1780). Po otwarciu Wydziału
Teologicznego we Lwowie, seminarium przeniesiono do tego miasta. W latach 1778-1785
cerkiew św. Trójcy służyła jako katedralna. W 1805 r. teren, na którym znajdowała
się cerkiew i budynki do niej należące, został sprzedany Piotrowi Gutowskiemu. Cerkiew
pw. św. Mikołaja na Podgórzu znajdowała się na rogu obecnej ul. ks. Popiełuszki i
Tatarskiej. Pierwsze wzmianki o funkcjonującej na Podgórzu cerkwi św. Mikołaja pochodzą
z 1405 r. Budynek świątyni spłonął w 1759 r., natomiast w roku 1763 zbudowano nową.
Do 1768 r. zmarłych parafian chowano przy cerkwi św. Trójcy. Około 1786 r. świątynię
rozebrano, a ikony przeniesiono do katedry. Cerkiew pw. Zwiastowania NMP tzw. Błahowiszczenie,
znajdowała się w obrębie dzisiejszej ul. Konarskiego. 13 V 1784 przy cerkwi został
założony cmentarz służący mieszkańcom Przemyśla obydwu obrządków. W latach 80. XVIII
w. została zamknięta przez władze austriackie. Cerkiew pw. Ucieczki Matki Boskiej
do Egiptu – znajdowała się na Zasaniu (u styku obecnych ulic Krasińskiego i 3 Maja).
Na rzecz parafii władcy wystawiali przywileje m.in. w latach 1426, 1633, 1756. Początkowo
funkcjonowała jako cerkiew Narodzenia Pańskiego, a zbudowano ją przed rokiem 1418.
Budynek uległ spaleniu w 1638 r., a odbudowano go jako świątynię pw. Soboru Bogurodzicy
(a następnie pw. Ucieczki Matki Boskiej do Egiptu). W 1782 r. cerkiew chyliła się
ku upadkowi. Była ona cerkwią parafialną, ale obsługiwał ją kanclerz katedry o. Iwan
Bernakiewicz. W 1785 r. ze świątyni zabrano resztki kosztowności, a w 1786 r. budynek
ostatecznie rozebrano. Cerkiew pw. św. Jana Ewangelisty w Przekopanej – w r. 1772
erygowano w Przekopanej parafię wydzieloną z parafii na Błoniu, a drewniany budynek
cerkiewny zbudowano w 1773 r. Od 1786 r. cerkiew była świątynią filialną parafii katedralnej.
Cerkiew murowana została zbudowana w 1900 r., a w wyniku działań wojennych zniszczona
w 1914 r. Świątynię odbudowywano do 1931 r., jednak w 1939 r. jej wnętrze zdewastowały
wojska sowieckie. Cerkiew pw. Zaśnięcia NMP na Wilczu – cerkiew bazyliańska, będąca
po 1412 r. rezydencją władyki, w XV w. pełniła funkcję katedry. Od 1786 r. cerkiew
była świątynią filialną parafii katedralnej. Cerkiew murowana została zbudowana w
1887 r. Cerkiew pw. Narodzenia NMP na Błoniu – wzmianki o legatach na rzecz cerkwi
pochodzą m.in. z lat 1641-1642. W 1768 r. magistrat przemyski nakazał wydać biskupowi
greckokatolickiemu materiał na reparację tej świątyni. Od 1786 r. cerkiew była świątynią
filialną parafii katedralnej. Do 1808 r. istniała przy niej szkoła trywialna. Murowana
cerkiew została zbudowana w latach 1863-1866, a poświęcono ją w 1873 r. Kolejnych
remontów dokonano w latach 1910-1913. Przy parafii, oprócz proboszcza, zatrudniano
wikariuszy (sotrudnyk, ekspozytor). Przy parafii katedralnej zazwyczaj było ich kilku.
Przy katedrze funkcjonował chór (od 1829 r.), dom dla invalidis cantoribus z fundacji
Macieja Dobrzańskiego, Instytut dla Diaków i Nauczycieli Diaków z fundacji bpa Jana
Śnigurskiego (od 24 VIII 1818 r.), a także Bractwo św. Mikołaja. W roku 1850 teren
działalności parafii obejmował miasto z Władyczem i ulicą Wodną, Zasanie z Kazanowem
i Lipowicą, Podzamcze z Podskalem, Krzemieńcem, Cebulanką i Zielonką, Przedmieście
Lwowskie z Mniszem i Garbarzami, Podgórze, Forszterówkę, obsługiwane przez cerkiew
katedralną; Przedmieście Błahowiszczeńskie i Błonie obsługiwane przez cerkiew Narodzenia
NMP; Wilcze – obsługiwane przez cerkiew Zaśnięcia NMP; Przekopaną – obsługiwaną przez
cerkiew św. Jana Ewangelisty. W roku 1909 cerkiew katedralna obsługiwała, oprócz miasta,
Zasanie z Kazanowem i Lipowicą, Podzamcze z Podskalem i Krzemieńcem, Przedmieście
Lwowskie z Mniszem, Garbarzami, Podgórzem, Cebulanką, Forszterówką i Zielonką; Błonie
i Przedmieście Błahowiszczeńskie obsługiwane były przez cerkiew Narodzenia NMP; Wilcze
wraz z przysiółkami Przerwa i Kolasa obsługiwała cerkiew Zaśnięcia NMP; Przekopaną
– cerkiew św. Jana Ewangelisty. Po 1913 r. na Zasaniu zbudowano kaplicę OO. Bazylianów,
a w 1935 r. powstała tam cerkiew bazyliańska obsługująca parafian mieszkających na
Zasaniu. II wojna światowa i wydarzenia powojenne zadecydowały o likwidacji Kościoła
greckokatolickiego w Polsce i biskupstwa greckokatolickiego w Przemyślu. W wyniku
przesiedleń i migracji wiele parafii zostało wyludnionych, a cerkwie przejęte przez
państwo w większości popadły w ruinę bądź zostały zniszczone. W 1945 r. aresztowano
biskupa Jozafata Kocyłowskiego wraz z proboszczem katedry przemyskiej Wasylem Hrynykiem
i przesłuchiwano ich przez kilka miesięcy w więzieniu we Lwowie. W 1946 r. sobór lwowski
zlikwidował kościół greckokatolicki, czego następstwem był areszt biskupów przemyskich
i członków kapituły 26 VI 1946 r. Nieliczni księża sprawowali posługę duszpasterską
do roku 1947, kiedy to w święta wielkanocne aresztowano ich i przekazano sowieckim
organom bezpieczeństwa. Metryki wyznaniowe to dokumenty bieżącej rejestracji statystycznej,
najstarsze wśród źródeł demograficznych. Zapisy metrykalne już w XVIII wieku zaczęły
uzyskiwać moc aktu prawnego (odnosiło się to do wszystkich wyznań, jednak zasady prowadzenia
ksiąg najszerzej były omawiane w normatywach Kościoła katolickiego i dzięki temu rozpowszechniły
się w całej Europie). Pierwszą próbą reformy w tej dziedzinie na terenie zaboru austriackiego
było wprowadzenie w 1776 roku jednolitego formularza tabelarycznego dla wpisów metrykalnych
prowadzonych przez urzędy parafialne. Ta zmiana jednak nie przyniosła pożądanych efektów,
m.in. wskutek niedostatecznego poinformowania duchownych prowadzących księgi. W 1784
roku wprowadzono kolejną reformę, na mocy której metryki otrzymały rangę dokumentów
stanu cywilnego, a prowadzący je duchowni – rangę urzędników państwowych, natomiast
księża rzymsko- i grekokatoliccy otrzymali wzory ksiąg urodzeń, ślubów i zgonów. Nakazano
także proboszczom, by na koniec każdego roku kalendarzowego sporządzali ekstrakty
i wpisywali dane do tabeli rocznej, która była dołączana na początek księgi. Wypełniona
tabela miała być wysyłana do Urzędu Cyrkularnego. 1 września 1787 roku weszła w życie
nowa instrukcja kancelaryjna regulująca obieg pism i tok ich załatwiania. Według niej
proboszczowie poszczególnych parafii byli zobowiązani do sporządzania kopii ksiąg
oryginalnych i przekazywania ich do archiwum konsystorza. Zalecenie to jednak nie
było realizowane w praktyce, dlatego w latach 30-tych XIX wieku rozpoczęto w przemyskim
greckokatolickim konsystorzu biskupim akcję zbiorczego przepisywania metryk – w sierpniu
1835 roku ukazały się dekret C.K. Gubernium oraz zarządzenie greckokatolickiego konsystorza
biskupiego w Przemyślu dotyczące sporządzania kopii ksiąg metrykalnych. Nadzorowaniem
pracy księży w trakcie przepisywania metryk miały zajmować się urzędy dekanalne, następnie
kopie wysyłano do konsystorza biskupiego. W lipcu 1835 roku wezwano urzędy dekanalne
do zwrócenia uwagi na sposób przechowywania i zabezpieczania ksiąg. Księgi metrykalne
obrządku greckokatolickiego przechowywane obecnie w Archiwum Państwowym w Przemyślu
to w znacznej części kopie sporządzane dla greckokatolickiego konsystorza biskupiego.
Zostały one zgromadzone w zespole nr 142 Archiwum Biskupstwa Greckokatolickiego w
Przemyślu (w zespole tym znajdują się również kopie ksiąg metryk parafii greckokatolickiej
w Przemyślu). Oryginały ksiąg wchodzą natomiast na ogół w skład odrębnych zespołów
obejmujących akta stanu cywilnego i dokumentację poszczególnych parafii.
356 j.a. jednostka archiwalna, 5.05 mb. metr bieżący
aktowe materiały archiwalne - 356 j.a. 5.05 mb.
0 j.a. jednostka archiwalna, 0 mb. metr bieżący
łacina ???ukraiński polski niemiecki czeski
angielski węgierski