Dzieje ustrojowe
Tymczasowe władze miejskie Przemyśla zostały zorganizowane na podstawie uzgodnień
dokonanych pomiędzy Stanisławem Sykusem, pełnomocnikiem Polskiego Komitetu Wyzwolenia
Narodowego (PKWN), a Romanem Kroguleckim byłym burmistrzem miasta w okresie II Rzeczypospolitej,
którzy prowadzili rozmowy w tej sprawie od dnia 4 VIII 1944 r. Utworzony 14 VIII 1944
r. tymczasowy zarząd miasta nosił nazwę Miejskiej Rady Narodowej. Funkcję burmistrza
objął Roman Krogulecki. Działalność władz miejskich w takiej formie trwała do momentu
ich reorganizacji w dniu 6 X 1944 r. Została ona dokonana w związku z wprowadzeniem
w życie przepisów Ustawy z dnia 11 IX 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad
narodowych wydanej przez PKWN. Na podstawie tych przepisów utworzono Miejską Radę
Narodową (MRN) jako organ uchwałodawczy i Zarząd Miasta jako organ wykonawczy. Nie
zorganizowano natomiast, tak jak przewidywała to ustawa, odrębnego Prezydium Miejskiej
Rady Narodowej. Funkcję przewodniczącego MRN pełnił równocześnie prezydent miasta.
Stanowisko to powierzono Tadeuszowi Porembalskiemu. W skład MRN, obok członków dawnego
tymczasowego zarządu miasta, powołano nowe osoby reprezentujące Polską Partię Robotniczą,
Polską Partię Socjalistyczną, związki zawodowe i cechy rzemieślnicze z terenu Przemyśla.
Kolejną reorganizację MRN przeprowadzono 23 IV 1945 r. Powołano wówczas Prezydium
MRN odrębne od Zarządu Miasta. Przewodniczącym MRN został wybrany Tadeusz Uchwat.
W okresie działalności MRN trwającym do 1950 r., jej skład osobowy ulegał zmianom,
w związku z odwoływaniem niektórych radnych lub ich wyjazdami z Przemyśla i powoływaniem
w ich miejsce nowych osób. Członkowie MRN byli do niej delegowani przez działające
w mieście partie polityczne, związki zawodowe i inne organizacje społeczne. MRN funkcjonowała
na podstawie przepisów ustawy z dnia 11 IX 1944 r., zmienionej następnie ustawą z
dnia 3 I 1946 r. W poszczególnych etapach swojej działalności MRN powoływała różne
komisje do celów roboczych, administracyjnych i pomocniczych. W październiku i listopadzie
1944 r. istniały komisje: kontroli czynności burmistrza, budżetowa, finansowa, techniczna,
mieszkaniowa, lokalowa, aprowizacyjna, opałowa i oświatowa. Na posiedzeniu MRN 23
IV 1945 r. wybrano komisje: budżetową, rewizyjną, cennikową, aprowizacyjną, opałową,
oświatową i techniczną. Pod koniec 1948 r. MRN posiadała komisje: kontroli społecznej,
szacunkową dla podatku dla przerostu wartości nieruchomości, obywatelską podatkową,
biblioteczną, lokalową, walki z alkoholizmem, społeczną kontroli cen, nadzwyczajną
mieszkaniową, cennikową, kwalifikacyjną, opiniodawczą przy Okręgowym Urzędzie Likwidacyjnym,
społeczną doradczą, opieki społecznej, budżetową, racjonalizacji pracy, przesiedleńczą
i oświatową. Natomiast według sprawozdania MRN za IV kwartał 1949 r. aktywnie pracowały
komisje: kontroli społecznej, budżetowa, lokalowa, oświatowa, szacunkowa podatku od
przerostu wartości nieruchomości, opiniodawcza przy Rejonowym Urzędzie Likwidacyjnym,
czynszowo-odwoławcza, zdrowia, kwalifikacyjna oraz Komitet Funduszu Gospodarki Mieszkaniowej.
Żadnej aktywności nie wykazywały komisje: opieki społecznej, planowania, kontroli
oszczędności i racjonalizacji pracy. Ustrój samorządu miejskiego w Polsce, a zwłaszcza
kompetencje jego organów wykonawczych określał Dekret PKWN z dnia 23 XI 1944 r. o
organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego. W sprawach nie objętych
tym dekretem obowiązywała nadal ustawa z dnia 23 III 1933 r. o częściowej zmianie
ustroju samorządu terytorialnego. Przemyśl posiadał status miasta wydzielonego z powiatowego
związku samorządowego. W związku z tym na czele Zarządu Miasta stał prezydent a nie
burmistrz. Należy równocześnie zaznaczyć, że nazwa organu wykonawczego przemyskich
władz miejskich - Zarząd Miasta - była niezgodna z obowiązującymi przepisami. Prawidłowo
powinna ona brzmieć: “zarząd miejski”. Nieprawidłowość ta powstała jeszcze w okresie
II Rzeczypospolitej, kiedy w latach 1934-1939 organ wykonawczy władz miejskich Przemyśla
posługiwał się nazwą Zarząd Miasta. Zarządowi Miasta podlegał urząd miejski określony
jako biuro zarządu miasta, w skład, którego wchodziły komórki organizacyjne realizujące
różne funkcje. We wrześniu 1944 r. należały do nich: Biuro Prezydialne, Biuro Podawcze,
Biuro Maszynowe, Biuro Podatkowe, Biuro Egzekucyjne, Rachuba Miejska, Kasa Miejska,
Biuro Wojskowe, Biuro Ewidencji Ludności, Biuro Wyżywienia i Rolnictwa, Biuro Mieszkaniowe,
Biuro Opieki Społecznej, Biuro Szkolne, Biuro Sanitarne, Biuro Techniczne, Biuro Magazynów
Budowlanych i Opałowych, Zarząd Domów oraz Zarząd Cmentarzy. W ciągu kolejnych miesięcy
zorganizowano Biuro Personalne, Biuro Przemysłowe i Biuro Karno-Administracyjne. Figurą
one na wykazach biur Zarządu Miasta sporządzonych w styczniu 1945 r. W marcu 1945
r. podzielono natomiast dotychczasowe Biuro Wyżywienia i Rolnictwa na odrębne Biuro
Aprowizacyjne i Biuro Rolne. Dalsze zmiany organizacyjne nastąpiły z początkiem roku
1946, kiedy przemianowano poszczególne biura Zarządu Miasta (za wyjątkiem Biura Ewidencji
Ludności i Biura Podawczego) na oddziały i powołano do życia na podstawie przepisów
dekretu z 25 IX 1945 r. Urząd Stanu Cywilnego w Przemyślu. Rozpoczął on działalność
w dniu 1 I 1946 r. Nieco później, bo 1 III 1946 r. włączono Oddział Personalny do
Oddziału Prezydialnego (sekretariatu Zarządu Miasta). Niektóre kompetencje Oddziału
Personalnego o charakterze finansowym zostały przekazane Rachubie Miejskiej. Ukształtowana
w tej formie, organizacja urzędu miejskiego przetrwała bez poważniejszych zmian do
końca 1948 r. Podstawę do przeprowadzenia takich zmian stanowiło uchwalenie w dniu
15 XI 1948 r. przez MRN Statutu Organizacyjnego Biura Zarządu Miejskiego. Statut uzyskał
moc obowiązującą z dniem 1 I 1949 r. Na jego podstawie urząd miejski otrzymał nową
strukturę organizacyjną. Utworzono oddziały: Organizacyjny; Planowania i Finansów;
Administracyjny; Zdrowia; Opieki Społecznej; Oświaty, Kultury i Sztuki; Techniczny
oraz Majątku. W ramach każdego z tych oddziałów funkcjonowały referaty (por. Załącznik
nr 1 do wstępu). Oprócz oddziałów powołano również do życia samodzielne jednostki
organizacyjne. Należały do nich: Samodzielny Referat Kontroli, Samodzielny Referat
Wymiarowy Danin i Świadczeń, Samodzielny Referat Wojskowy, Samodzielny Referat Rolny,
Urząd Stanu Cywilnego i Biuro Pomiarów. Powyższa organizacja biura zarządu miasta
została zmodyfikowana na początku 1950 r. W miejsce dotychczasowego Oddziału Planowania
i Finansów powstały wówczas odrębne: Oddział Planowania i Oddział Finansów. Zorganizowano
również Samodzielny Referat Personalny. Likwidacji uległ natomiast Samodzielny Referat
Rolny, który włączono do Oddziału Administracyjnego. W ramach Oddziału Organizacyjnego
został utworzony referat gospodarczy, w ramach Oddziału Opieki Społecznej – referat
inwalidzki, zaś w ramach Oddziału Technicznego – referat oświetlenia ulicznego. W
związku z tymi zmianami opracowano nowy statut organizacyjny biura zarządu miasta.
Nie został on jednak uchwalony przez MRN z uwagi na przewidywaną likwidację instytucji
samorządu miejskiego, która miała nastąpić na podstawie przepisów ustawy z 20 III
1950 r. Oprócz urzędu miejskiego, Zarządowi Miasta podlegały również służby miejskie
odpowiedzialne za stan bezpieczeństwa publicznego, placówki służby zdrowia i opieki
społecznej, placówki kulturalne oraz przedsiębiorstwa komunalne. Służbami miejskimi
odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo publiczne były Miejska Straż Pożarna, Straż Budowlano-Targowa
oraz Rakarz Miejski. Placówki służby zdrowia stanowiły Miejski Ośrodek Zdrowia i Miejskie
Prewentorium (utworzone w 1946 r.). Do zakładów opieki społecznej należały Dom Opieki
Nr 1 i Dom Opieki Nr 2 (domy starców), Żłobek Miejski, (sierociniec, w 1948 r. przemianowany
na Dom Małych Dzieci). W 1950 r. został ponadto zorganizowany Żłobek Dzienny. Jedyną
miejską placówką kulturalną było początkowo Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej. W 1947
r. na podstawie uchwały MRN z dnia 26 VI 1946 r. utworzono Miejską Bibliotekę Publiczną.
Miasto pozostało właścicielem Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej do 17 XII 1949 r.,
kiedy przejęło je na własność na podstawie okólnika nr 76 z dnia 1 XII 1949 r. Ministerstwo
Kultury i Sztuki. Przedsiębiorstwami komunalnymi były Miejski Zakład Elektryczny,
Miejski Zakład Wodociągowo-Kanalizacyjny, Rzeźnia i Chłodnia Miejska oraz Zakład Oczyszczania
Miasta. Przejściowy charakter miała działalność Miejskiego Magazynu Opałowego w latach
1944-1946 i Piekarni Miejskiej w 1945 r. Nie posiadały statusu odrębnego przedsiębiorstwa
zarząd ogrodów miejskich, zarząd cmentarzy i początkowa targowica miejska. Administrowało
nimi bezpośrednio biuro zarządu miasta. Samodzielne przedsiębiorstwo komunalne o nazwie
Targowica Miejska zostało utworzone w 1949 r. Miejski Zakład Elektryczny przejęło
od miasta na własność w dniu 6 IX 1948 r. Zjednoczenie Energetyczne Okręgu Krakowskiego.
Rzeźnię i Chłodnię Miejską przekazano natomiast 1 IX 1949 r. Centralnemu Zarządowi
Przemysłu Mięsnego. Równocześnie z przejmowaniem od miasta niektórych przedsiębiorstw
komunalnych przez innych właścicieli, tworzone były nowe zakłady. Należały do nich,
oprócz wyżej wspomnianej Targowicy Miejskiej, Administracja Opuszczonych Nieruchomości
(powstała w 1948 r., zaś w roku następnym przemianowana na Zarząd Nieruchomości Miejskich)
i Miejskie Przedsiębiorstwo Remontowo-Budowlane uruchomione na początku 1950 r. Działalność
Zarządu Miasta Przemyśla jako organu wykonawczego samorządowych władz miejskich trwała
do momentu jego likwidacji w dniu 31 V 1950 r. Nastąpiła ona w związku z wprowadzeniem
w życie Ustawy z dnia 20 III 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej.
Na jej podstawie zlikwidowano instytucję samorządu miejskiego w Polsce. Dotychczasowe
kompetencje zarządów miejskich przejęły nowo utworzone prezydia rad narodowych, stanowiące
terenowe organy administracji państwowej. Utrzymano natomiast miejskie rady narodowe
pełniące odtąd wyłącznie rolę terenowych organów władzy państwowej. [Na podstawie
wstępu do inwentarza, oprac. M. Dalecki, Przemyśl 1998]
367 j.a. jednostka archiwalna, 3.34 mb. metr bieżący
aktowe materiały archiwalne - 367 j.a. 3.34 mb.
0 j.a. jednostka archiwalna, 0 mb. metr bieżący
Archiwum Państwowe w Przemyślu
(ul. Lelewela 4, 37-700 Przemyśl)