Return to search

Provinciale Stoombootdiensten in Zeeland (PSD), 1842-1991

Reference: 123

View context

Nederland
Zeeuws Archief

Finding aid sub-groups

2016
Zeeuws Archief
Nederlands

Physical description

36 meter

General remarks

Andere namen

Commissie van Toezicht op het Stoombootenveer, Commissie van Toezicht op de Stoombootdiensten, Provinciale Stoombootdienst op de Westerschelde, Provinciale Stoombootdienst op de Oosterschelde, Provinciale Stoombootdiensten in Zeeland (P.S.i.Z.)

Toegankelijk

Inventaris

Openbaarheid

Geen beperkingen

Inzage

Studiezaal

Jaar bewerking

1996

Titel publicatie

J.H.F. Schwartz, <i>Archieven van de Provinciale Stoombootdiensten in Zeeland (PSD), 1842-1991 en het archief van de NV Zeeuwsche Spoorboot Maatschappij, 1864-1913</i>. Inventarisreeks Rijksarchief in Zeeland 16 (Middelburg 1996) 1-66

Collectie

Provincie Zeeland

Other descriptive information

Woord vooraf

Woord vooraf bij de oorspronkelijke, in 1996 in druk uitgegeven, inventaris:

In deze uitgave publiceert het Rijksarchief in Zeeland de inventarissen van drie archieven op het gebied van de Zeeuwse stoomvaart en de daaruit voortgekomen veerverbindingen. Twee archieven, die van de Commissie van Toezicht en van de directeur van de Provinciale Stoombootdiensten in Zeeland (PSD), geven over een periode van anderhalve eeuw de papieren neerslag van een voor Nederland unieke overheidsdienst. Geen enkele andere provinciale overheid oefende of oefent een veerbedrijf van deze omvang uit. Vergelijkbare archieven bij andere Rijksarchieven zijn dan ook niet voorhanden.

Het voor onderzoek in openbare archiefbewaarplaatsen beschikbare archiefmateriaal over de negentiende- en vroeg twintigste-eeuwse stoomvaart is in het algemeen dun gezaaid. Zo waren ook in Zeeland diverse stoombootrederijen actief waarvan thans geen archieven zijn overgeleverd, op één uitzondering na. Voordat in 1912 de provincie de stoombootdienst op de Oosterschelde overnam werd deze dienst uitgevoerd door de NV Zeeuwsche Spoorboot Maatschappij. Deze vennootschap werd grotendeels door de provincie gesubsidieerd. Tussen deze NV en de PSD bestonden nauwe relaties, vooral voor het uitwisselen van schepen bij calamiteiten. Het bedrijfsarchief van de NV Zeeuwsche Spoorboot Maatschappij berust eveneens in het Rijksarchief in Zeeland. Om de onderzoeker naar de Zeeuwse stoomvaart een totaalbeeld te geven van de daarop betrekking hebbende archieven in het Rijksarchief in Zeeland, is de inventaris van dit archief eveneens in deze publicatie opgenomen.

De inventarisatie van de hierna beschreven archieven is eind 1995 aangevangen. In opdracht van de Provincie Zeeland bewerkte het Rijksarchief in Zeeland het archief van de directeur van de PSD over de periode 1910-1991 zodat het in goede en geordende staat aan het Rijksarchief kon worden overgedragen. Deze inventarisatie werd eind 1995 afgerond.

Het Rijksarchief achtte dit een goede gelegenheid om ook de reeds eerder door de provincie overgedragen archieven van de PSD nader te bewerken. Het ging hierbij om het oudste deel van het directeursarchief (1869-1909) en het archief van een speciale commissie uit Gedeputeerde Staten belast met het toezicht op de stoombootdiensten in de provincie over de perioden 1842-1855 en 1866-1930. Hoewel dit laatste archief strikt genomen als gedeponeerd archief bij het archief van Gedeputeerde Staten beschreven zou moeten worden, leek plaatsing hiervan in deze uitgave wenselijker. De inventarisatie van deze gedeelten werd begin 1996 afgesloten.

De bewerking van honderdvijftig jaar PSD-archief vond plaats in een periode waarin tevens indirect de beslissing viel over de toekomstige opheffing van de dienst. Op 29 september 1995 besloot de ministerraad tot aanleg van een tunnel onder de Westerschelde tussen Ellewoutsdijk en Terneuzen, tot dan toe bekend als de ‘Westerschelde Oever Verbinding’ (WOV), met oplevering in 2002. Op 14 juni 1996 gingen Gedeputeerde Staten van Zeeland met de aanleg accoord, op 27 juni 1996 gevolgd door de Tweede Kamer. Een PSD in de huidige omvang wordt dan overbodig. Op dat moment zal nog een aanvulling van ruim tien jaar het hierna gepresenteerde archief completeren. Aan de ongetwijfeld in de komende jaren samen te stellen publicaties over de geschiedenis van de PSD zal het nu beschreven en voor onderzoek beschikbare bronnenmateriaal hopelijk kunnen bijdragen.

Geschiedenis van de provinciale veerdiensten

De geschiedenis van de provinciale stoombootdiensten in Zeeland is door diverse auteurs reeds uitgebreid beschreven. [NOTE Zie de literatuurlijst. Uitgebreid zijn met name Hartman en Antonisse, zie voor kortere overzichten De Bruin, Boot, De vloot en Wilderom.] Hierna zal volstaan worden met een kort overzicht op hoofdlijnen van de verschillende diensten die de provincie in de loop der jaren heeft geëxploiteerd, omdat de ordening van zowel het archief van de Commissie van Toezicht als dat van de directeur enige tijd deze diensten als uitgangspunt had. In de volgende paragraaf worden de verschillende organen behandeld die belast waren met taken ten aanzien van de stoombootdiensten. [NOTE Daar Hartman uitvoerig verwijst naar data en nummers van besluiten van Gedeputeerde Staten en Provinciale Staten en van Koninklijke Besluiten, zijn deze verwijzingen hier achterwege gelaten.]

Vlissingen-Breskens/Terneuzen

In 1828 kwam naast de reeds eeuwen bestaande steigerschuitendienst tussen Vlissingen en Breskens een stoombootje in de vaart. Deze dienst werd uitgevoerd door de ‘negotiatie voor het stoombootenveer tusschen Vlissingen en Breskens’ en ontving financiële steun van de Provincie Zeeland. Dit was het begin van de provinciale betrokkenheid bij de veerdiensten. De lijn Vlissingen-Breskens is sindsdien de ruggegraat van het provinciale veerdienstbedrijf geweest. Vanaf het begin werd vanuit Vlissingen ook op Terneuzen gevaren, naderhand werd de dienst steeds verder uitgebreid tot uiteindelijk de boot in een slingerbeweging de Westerschelde op- en afvoer: Breskens-Vlissingen-Borssele-Terneuzen-Hoedekenskerke-Hansweert-Walsoorden. Tussen 1 augustus 1894 en 1 oktober 1896 werd ook een tussenstop in Hoofdplaat gemaakt.

In 1905 werd de dienst Hansweert-Walsoorden afgescheiden van de bestaande dienst en in 1912 stelde de provincie een afzonderlijke lijn Hansweert-Hoedekenskerke-Terneuzen in, waardoor de dienst was teruggekeerd tot het oorspronkelijke uitgangspunt: Vlissingen-Breskens en Vlissingen-Borssele-Terneuzen. Met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog werd de laatste dienst gestaakt, waardoor de verbinding Vlissingen-Breskens overbleef.

In de jaren twintig kregen Vlissingen en Breskens nieuwe aanleginrichtingen met een zogenaamde inloopfuik, zodat op 21 april 1928, bij het 100-jarig bestaan van de stoombootdiensten op de Westerschelde, de eerste kopladingveerboot Koningin Wilhelminain dienst kon worden gesteld. Op 1 augustus 1958 nam de PSD aan beide zijden de vernieuwde aanleginrichtingen in gebruik, waarvan die in Breskens was gebouwd in de nieuwe Veerhaven, westelijk van de oude havens. Ruim vijftien jaar na het traject Kruiningen-Perkpolder werden ook de aanleghavens in Vlissingen en Breskens uitgerust voor de ontvangst van dubbeldeksveerboten. Op 28 februari 1986 volgde de officiële indienststelling van de ‘dubbeldekker’ Prinses Juliana[2].

Vlake-Hansweert-Walsoorden; Kruiningen-Perkpolder

Nadat tussen 1868 en 1872 de spoorlijn Roosendaal-Vlissingen gereed was gekomen, werd het station Vlake een belangrijk overstapstation voor reizigers uit Zeeuwsch-Vlaanderen. De frequentie op het traject Hansweert-Walsoorden, onderdeel van de lijn vanuit Vlissingen, was hiervoor niet toereikend. Uiteindelijk gaf de provincie concessie aan J. Smit, B.J. Diepeveen en C. van der Bent voor een afzonderlijke dienst tussen deze havens. Met ingang van 1 september 1879 ging de lijn met provinciale subsidie van start. [NOTE Hartman, 82; RAZ, archief Provinciaal Bestuur 1851-1910, inv.nr 2317, GS 19 september 1879, nr 90. De jaarlijkse resultaten werden vanaf 1879 vermeld in het Provinciaal Verslag.] Aanvankelijk voer de boot door naar Vlake, kort daarna zorgde een omnibus voor het vervoer van de passagiers tussen Hansweert en Vlake.

Nadat de concessie enkele malen was verlengd, nam de provincie ook deze lijn met ingang van 1 januari 1905 in eigen exploitatie. De nieuwe dienst werd vanuit Vlissingen geëxploiteerd, maar de directeur hield de administratie gescheiden van de dienst Vlissingen-Breskens/Terneuzen.

Tussen 1913 en 1933 was de Provincie Zeeland op de lijn Hansweert-Vlake tevens tramexploitant. Nadat eerst een paardentramweg was overwogen, besloten GS in 1909 een tramweg aan te leggen tussen station Vlake en de aanlegsteiger in Hansweert. De eerste rit vond op 2 juni 1913 plaats. Wegens de verbreding van het Kanaal door Zuid-Beveland moest de lage spoorbrug bij Vlake vervangen worden door een hooggelegen brug. Station Vlake verviel hiermee waardoor de Stoomtramweg Hansweert-Vlake (HV) op 7 oktober 1933 de laatste rit maakte. Voortaan verbond een autobusdienst de steiger te Hansweert met het nieuwe NS-station Kruiningen-Yerseke.

In de jaren dertig nam het vervoer op de lijn Hansweert-Walsoorden sterk toe. De veerhavens waren te klein voor de noodzakelijke uitbreidingen waardoor de dienst verplaatst werd naar een nieuwe route: Kruiningen-Perkpolder. De veerhaven in Perkpolder kon op 6 augustus 1940 in gebruik worden genomen, de veerhaven in Kruiningen op 1 mei 1943. Na een dijkdoorbraak tijdens de watersnoodramp van 1953 werd de veerhaven Kruiningen tevens gemoderniseerd en op 1 mei 1954 opnieuw in dienst gesteld. Tien jaar later werd de capaciteit aanzienlijk uitgebreid door de bouw van nieuwe aanleginrichtingen geschikt voor het gelijktijdig laden en lossen over twee aanvoerwegen. De Prinses Christina, de eerste dubbeldeksveerboot in Nederland, nam de nieuwe fuiken op 4 juni 1968 in gebruik.

Hansweert-Hoedekenskerke-Terneuzen

Het traject Hansweert-Hoedekenskerke-Terneuzen werd aanvankelijk als onderdeel van de lijn tussen Vlissingen en Walsoorden gevaren. Vanaf 1879 kwam deze dienst in particuliere exploitatie. In 1913 besloot de provincie tot instelling van een afzonderlijke dienst Hansweert-Hoedekenskerke-Terneuzen, maar door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog liep dit plan vertraging op. Pas op 4 september 1916 opende de speciaal hiervoor gebouwde Zeeuwsch-Vlaanderen[2] de nieuwe route. Ook deze dienst werd vanuit Vlissingen geëxploiteerd waarbij de administratie tot en met 1921 gescheiden werd gehouden van de andere diensten. Met ingang van 15 mei 1930 verviel Hansweert als afvaarthaven en bleef de lijn Hoedekenskerke-Terneuzen over. Op 2 januari 1972 sloot de Prins Willem Iook deze route.

Zierikzee-Middelburg/Kortgene/Katseveer/Kats

Een volgende uitbreiding van het lijnennet volgde in 1912 toen de verbinding Middelburg-Zierikzee, met tussenstops in Kortgene en Katseveer, door de provincie in exploitatie werd genomen. De nieuwe dienst werd administratief geheel los van de oude gehouden en ondergebracht in de Provinciale Stoombootdienst op de Oosterschelde. In feite was het een voortzetting van de exploitatie die tot kort daarvoor door de geliquideerde NV Zeeuwsche Spoorboot Maatschappij was uitgevoerd. [NOTE Het archief van de NV Zeeuwsche Spoorboot Maatschappij berust in het Rijksarchief in Zeeland, zie voor de inventaris toegangsnr 97.]

In de loop der jaren werd de dienst Zierikzee-Middelburg aan de zuidelijke oever steeds verder ingekort. Met ingang van 14 mei 1923 verviel Middelburg als eindstation en werd de dienst beperkt tot Zierikzee-Katseveer-Kortgene. Een bus onderhield de verbinding tussen Katseveer en Middelburg. Op 31 mei 1941 viel Kortgene af en bleef de dienst Zierikzee-Katseveer over. Vanaf 1 juni 1958 vertrok de boot uit de nieuwe veerhaven De Val, oostelijk van Zierikzee, waarmee de reis door het Havenkanaal naar aanlegplaats ’t Luitje tot het verleden behoorde. Wegens de ingebruikname van de Zandkreekdam kon de verbinding tot Noord-Beveland worden beperkt, vanaf 19 mei 1961 voer de boot alleen nog maar tussen Zierikzee en Kats. De openstelling van de Zeelandbrug maakte ook deze verbinding overbodig; op 14 december 1965 maakte de Koningin Emmade laatste afvaart, waarmee tevens een einde kwam aan de ‘Oosterscheldedienst’.

Kortgene-Wolphaartsdijk

In 1912 kocht de provincie het veerrecht van Wolphaartsdijk naar Kortgene van de Ambachtsheerlijkheid Wolphaartsdijk. Tegelijkertijd sloot de provincie een huurovereenkomst met de Ambachtsheerlijkheid Kortgene met betrekking tot het veerrecht van Kortgene naar Wolphaartsdijk voor 25 jaar met ingang van 1 januari 1915. Voordat de huur inging, werd in overleg met de Ambachtsheerlijkheid Kortgene en de pachter van het veer overeen gekomen de dienst al eerder op provinciale kosten te bedienen. Zo kwamen beide veren op 1 januari 1913 voor rekening van de Provincie Zeeland. Met de veerschippers K. Schippers en I. van de Voorde werd een contract gesloten voor de exploitatie: de veerschippers kregen salaris en vergoeding voor het onderhoud terwijl de inkomsten werden afgedragen aan de provincie.

Met ingang van 1 januari 1940 kocht de provincie het tot dan toe gehuurde veerrecht van Kortgene naar Wolphaartsdijk van de NV Maatschappij tot Exploitatie van Onroerende Goederen Rhoon, Pendrecht en Cortgene te Rotterdam. Vanaf dat moment waren beide veren provinciaal eigendom. Wegens de opening van de Zandkreekdam beëindigde de Noord-Bevelandde dienst op 1 oktober 1960.

Kamperland-Veere

In 1923 kocht de provincie tevens het veerrecht van Kamperland naar Veere van de Ambachtsheerlijkheid Oud-Campen en Soelekerke. Tegelijkertijd werd het beheer en onderhoud van het veer van Veere naar Kamperland voor dertig jaar door het Rijk aan de provincie overgedragen. Beide diensten kwamen vanaf 1 mei 1924 in exploitatie bij de provincie. Ook deze dienst werd door de uitvoering van het Deltaplan overbodig. Op 31 oktober 1961 maakte de Zuidvlietde laatste overtocht; het verkeer ging vanaf dat moment over de Veerse Gatdam.

In de meidagen van 1940 werd de PSD-vloot een zware slag toegebracht. Een groot deel van de vloot werd tot zinken gebracht en kon tijdens en na de oorlog niet meer ingezet worden. Gedurende de oorlog werden in reparatie zijnde schepen door geallieerde bombardementen beschadigd en de terugtrekkende Duitse troepen namen schepen mee of brachten ze tot zinken. Ook de aanleginrichtingen en dienstgebouwen kwamen vernield of zwaar beschadigd uit de oorlog. Met de weinige overgebleven schepen en diverse huurschepen probeerden de medewerkers de diensten te onderhouden. [NOTE Zie over deze periode, naast de series van algemene aard, inv.nr 771.]

Na de oorlog kwamen de drie ‘Moerdijkponten’ Dordrecht, Moerdijken Willemsdorpde vloot versterken. Het laatste schip was tevens de belangrijkste schadepost voor de PSD tijdens de watersnoodramp van 1953. Het schip sloeg door het dijkgat bij Kruiningen en kwam midden in de polder terecht. Ook de dienstgebouwen en aanleginrichtingen in Kruiningen liepen grote schade op. Na de watersnood onderhield de PSD enige tijdelijke diensten tussen Katseveer-Zijpe-Dordrecht (de zogenaamde ‘Baselboot’), Zierikzee-Anna Jacobapolder en Hoedekenskerke-Perkpolder. [NOTE Zie over deze periode, naast de series van algemene aard, inv.nr 695.]

Organen belast met taken ten aanzien van de provinciale stoombootdiensten

Toen de provincie in 1828 de exploitanten van de veerdienst tussen Vlissingen en Breskens ging subsidiëren, ontstond een relatie tussen de provinciale overheid en de veerdiensten die tot aan de dag van vandaag voortduurt. Hoe nauwer deze relatie werd, hoe meer organen belast werden met taken ten aanzien van de provinciale stoombootdiensten, en hoe meer en verscheidener het archiefmateriaal is dat de onderzoeker thans ter beschikking staat. In deze paragraaf worden de belangrijkste organen behandeld.

Gedeputeerde Staten, 1842-1991

Al voordat in 1828 de provincie subsidie ging verlenen, had zij bemoeienis met de vele veerdiensten die er in Zeeland waren. Het verlenen van vergunningen en het beoordelen van het tarief en de vervoersvoorwaarden zijn al twee zaken die in het archief het Provinciaal Bestuur regelmatig terug te vinden zijn. Daar dit meestal zaken waren die tot de competentie van Gedeputeerde Staten (GS) behoorden en voorbereid en afgewikkeld werden door de Eerste Afdeling van de Provinciale Griffie, zijn vooral in de stukken van deze afdeling (‘Eerste Afdeling B’) gegevens over de veren te vinden. Zeker in de periode tot 1850 kan het echter ook voorkomen dat zich in het archief van de Gouverneur stukken over de veerdiensten bevinden.

Met de toekenning van een provinciale subsidie nam de briefwisseling over de veerdiensten toe. Nog intensiever werd deze tijdens de eerste periode van provinciale exploitatie van de veerdiensten tussen 1842 en 1854. Alhoewel een speciale Commissie van Toezicht was benoemd, bestaat de indruk dat de meeste stukken over de veerdienst zich in het archief van de Eerste Afdeling bevinden. Het archief van de Commissie van Toezicht uit die eerste periode bestaat uitsluitend uit rekeningen.

In de jaren 1855-1866, de korte tussenperiode van particuliere exploitatie, was de bemoeienis van de provincie weer iets minder groot. De regelmatige protesten over de slechte uitvoering van de dienst en de even frequente verzoeken door de exploitanten om subsidieverhoging zullen echter toch hun sporen in het archief van de Eerste Afdeling hebben nagelaten.

Toen de provincie in 1866 de exploitatie geheel in eigen handen nam, belastte GS een commissie met het reguliere toezicht op de uitoefening van de dienst. Het archief van deze Commissie van Toezicht is bewaard gebleven, zodat het verlies van de archieven van de voor de stoombootdiensten verantwoordelijke griffie-afdelingen hierdoor enigszins wordt gecompenseerd.

Gedurende de periode 1866-1991 waren de volgende afdelingen belast met zaken betreffende de PSD:
-1 jan. 1828-1 aug. 1923: Eerste Afdeling: archief 1866-1923 verloren gegaan
-1 aug. 1923-1 juli 1936: Vierde Afdeling: archief geheel verloren gegaan
-1 juli 1936-1 sep. 1991: Eerste Afdeling: archief 1936-1940 verloren gegaan

Over twee perioden waren deze afdelingsarchieven toch van bijzonder belang geweest, tussen 1894 en 1904 vanwege het feit dat de Commissie van Toezicht toen geen eigen archief vormde en in de periode 1930-1940 omdat er toen geen Commissie van Toezicht meer was. In beide perioden zullen de stukken betreffende de PSD door de betrokken afdelingen in hun archieven zijn ondergebracht.

Vanaf mei 1940 tot en met 1991 was de Eerste Afdeling weer de verantwoordelijke afdeling voor PSD-zaken. Het archief over deze periode berust nog bij de Provincie Zeeland.

Commissie van Toezicht op het Stoombootenveer, 1842-1854

Van 1828 tot en met 1842 was de provincie uitsluitend als subsidieverlener betrokken bij de exploitatie van het stoombootje dat de dienst Vlissingen-Breskens onderhield. In 1842 kwam hierin verandering. De provincie kocht de stoomboot aan en gaf de exploitatie met ingang van 1 oktober 1842 in concessie aan machinist G. de Haas. [NOTE Zie voor stukken over het verzoek tot overname van de dienst, met exploitatiestaten over de periode 1828-1840: RAZ, archief Provinciaal Bestuur 1813-1850, inv.nr 3123, GS 11 juni 1841, nr 23.] Twaalf jaar lang werd zo de dienst als semi-overheidsbedrijf uitgevoerd: provinciaal eigendom met particuliere exploitatie. Een provinciale commissie, de ‘Commissie van Toezicht op het Stoombootenveer tusschen Vlissingen en Breskens’, hield toezicht en legde verantwoording af aan GS over de instandhouding van het veer. De rekeningen van deze commissie zijn bewaard gebleven. [NOTE Inv.nrs 1-2.]

In 1854 verkocht de provincie het schip aan D. Dronkers en J.J. de Kanter, die de dienst met ingang van 1 november 1854 weer particulier uitvoerden met een provinciale subsidie. De werkzaamheden van de commissie kwamen hiermee te vervallen.

Commissie van Toezicht op de Stoombootdiensten, 1866-1930

Het navolgende is grotendeels gebaseerd op Hartman, 93-98.

De uitvoering van de dienst door Dronkers en De Kanter liet veel te wensen over, terwijl zij bovendien regelmatig om verhoging van de subsidie verzochten. GS besloten daarom op 23 maart 1866 de concessie in te trekken en het beheer met ingang van 1 april 1866 in eigen hand te nemen. Eigendom èn exploitatie van de veerdienst Vlissingen-Breskens-Terneuzen kwamen vanaf dat moment geheel in handen van de provincie: het begin van de Provinciale Stoombootdienst op de Westerschelde.

GS hadden de eindverantwoordelijkheid over de provinciale stoombootdiensten. De Eerste Afdeling van de Provinciale Griffie was belast met de behandeling en voorbereiding van zaken die GS ten aanzien van de stoombootdiensten verrichtten. Om de GS-vergaderingen niet teveel te belasten benoemden zij uit hun midden enkele leden die samen de Commissie van Toezicht vormden. Alleen zij hielden zich vrijwel dagelijks met de belangrijkste zaken betreffende de stoombootdiensten bezig. De commissie hield toezicht op het handelen van degene die met de dagelijkse gang van zaken was belast. Aanvankelijk was dat een ambtenaar van de Provinciale Griffie, in 1869 werd hiervoor een directeur aangesteld. De commissieleden handelden veel correspondentie persoonlijk af, alleen de belangrijke zaken brachten zij op de agenda van de vergaderingen van GS. Deze tweedeling ontstond ook in de archiefvorming: de Commissie van Toezicht vormde een eigen archief, waarin de meeste stukken betreffende de stoombootdiensten terechtkwamen, dat geheel los stond van het archief van de Eerste Afdeling, waarin alleen de belangrijke, in de GS-vergaderingen ingebrachte stukken werden gearchiveerd.

De verkiezingen van 1895 brachten een ingrijpende verandering in deze situatie. Het grotendeels vernieuwde college van GS wees een geheel nieuwe Commissie van Toezicht aan. Die besloot om voortaan alle stukken betreffende de stoombootdiensten door de Eerste Afdeling van de Provinciale Griffie te laten agenderen en uitgaan en deze ook in de GS-vergaderingen te behandelen. Gevolg was dat het voltallige college van GS zich wekelijks moest verdiepen in ‘de meest nietige onderdeelen van de exploitatie’. Toch besloten GS pas in 1904 hieraan een eind te maken. Ook voor de archiefvorming heeft deze handelwijze gevolgen gehad. Vanaf 1895 vormde de commissie geen eigen archief meer, maar werden alle stukken na behandeling door GS geborgen in het archief van de Eerste Afdeling. Daar ook de stukken over 1894 tijdens de inventarisatie niet in het commissiearchief werden aangetroffen, mag aangenomen worden dat deze eveneens als retroacta in het archief van de Eerste Afdeling terecht zijn gekomen. Achteraf gezien is deze wijziging in administratie te betreuren omdat het archief van de Eerste Afdeling, waarin zich dus tussen 1893 en 1904 alle PSD-stukken bevonden, in mei 1940 verloren is gegaan, terwijl het commissiearchief behouden bleef.

Met ingang van 1 januari 1905 werden de taken van GS en Commissie van Toezicht duidelijk afgebakend. Uitsluitend zaken omtrent begroting, rekening, wedden, personeel en grotere financiële verplichtingen dienden in de GS-vergaderingen behandeld te worden, het overige mocht de commissie afdoen. Hiertoe kreeg de commissie assistentie van een eigen secretaris, de voormalige chef van de Eerste Afdeling H.J.G. Hartman. Vanaf dat moment vormde de commissie weer een eigen archief dat tegelijkertijd, wegens de overname van de dienst Hansweert-Walsoorden, aanzienlijk in omvang toenam. De primaire ordening van het archief, die de commissie ook oplegde aan de directeur, bestond uit een onderscheid naar lijndienst.

Bij besluit van 31 januari 1930 werd de Commissie van Toezicht opgeheven. [NOTE Besluit GS 31 januari 1930, nr 148. Notulen van de Provinciale Staten van Zeeland 1930, bijlage 13a.] Uit het archief is op te maken dat de commissie al half januari haar taken had beëindigd. [NOTE Inv.nrs 114, 142, 164. De weekrapporten van de directeur over geheel 1930 kwamen vanaf 22 januari 1930 weliswaar in bij het Provinciaal Bestuur van Zeeland, maar werden bij het in 1930 eerste, nog bij de commissie ingekomen, weekrapport gevoegd.] De taken keerden, net zoals in de periode 1895-1904, terug naar GS. De archiefvorming geschiedde weer door de Provinciale Griffie, nu de Vierde Afdeling.

Tegelijkertijd werd een commissie van advies ingesteld, de ‘Stoombootdienstencommissie’. In 1952 stelden GS een ‘contact-commissie uit de Staten met betrekking tot het functioneren van de Provinciale Stoombootdiensten’ in [NOTE Besluit GS 23 juni 1952, nr 1722/8, 1e afdeling tot afkondiging besluit PS 18 december 1951, nr 37, Provinciaal Blad 1952, nr 27.] , in 1963 vervangen door een vaste ‘Commissie van Advies en Bijstand voor de Provinciale Stoombootdiensten’. [NOTE Besluit GS 29 maart 1963, nr 287, 3e afdeling tot afkondiging besluit PS 20 maart 1963, nr 17, Provinciaal Blad 1963, nr 32.] Beiden bestonden uit leden van GS en PS, de PSD-directeur en enkele ambtelijke adviseurs. De bescheiden van deze organen bevinden zich in de archieven van het Provinciaal Bestuur.

Directeur, 1869-1991

Met het besluit tot eigen exploitatie en de instelling van een Commissie van Toezicht, dachten GS aanvankelijk de dagelijkse uitvoering van de dienst over te kunnen laten aan het hoofd van de Vierde Afdeling van de Provinciale Griffie. Al snel werd duidelijk dat deze situatie ongewenst was. In hun brief van 15 oktober 1869 meldden GS aan Provinciale Staten dat zij, op dringend verzoek van de Commissie van Toezicht, besloten hadden een directeur te benoemen die belast zou worden met ‘het dadelijk toezicht op de regelmatige uitvoering van de dienst als met de dagelijksche administratie’. [NOTE Hartman, 93. Een concept-instructie voor de directeur bevindt zich in inv.nr 8, 3e pak, agendanr [2].] Met ingang van 1 november 1869 werd I. Luteijn benoemd tot directeur van de Provinciale Stoombootdienst op de Westerschelde.

Vanaf die datum was de directeur verantwoordelijk voor het beheer van de dienst. Hij hield toezicht op een goede dienstuitvoering door het personeel, op de goede staat van het materieel en droeg zorg voor de gewone herstellingen, aanschaf van goederen en uitbetaling van het personeel. Ten aanzien van de verbetering van materieel, aanlegplaatsen en dienstuitvoering en het doen van buitengewone herstellingen werd hij geacht de commissie te allen tijde ongevraagd van advies te dienen. Zowel maandelijks als jaarlijks moest hij over zijn financiële administratie rekening en verantwoording afleggen aan de Commissie van Toezicht. Wekelijks diende hij een rapport op te stellen over de uitvoering van de dienst: aantallen gemaakte reizen, uitgevallen vaarten, defecte schepen en gemiste aansluitingen op trein en tram.

Toen de provincie in 1912 de dienst Zierikzee-Middelburg overnam van de particuliere Zeeuwsche Spoorboot Maatschappij, werd deze lijn voortgezet in een afzonderlijke dienst met een eigen directeur: de Provinciale Stoombootdienst op de Oosterschelde. De directeur, P. de Bruyne, kreeg dezelfde taken en bevoegdheden als zijn collega van de Westerscheldedienst. Ook hij zond zijn ‘weekrapport’ in en legde maandelijks de financiële resultaten over aan de commissie.

Regelmatig gingen er stemmen op om de Westerschelde- en Oosterscheldedienst onder één directeur te brengen. GS hebben dit steeds weten tegen te houden. [NOTE Hartman, 96-98.] In 1940 veroorzaakten de oorlogsomstandigheden echter dat de voorstanders van een eenhoofdige leiding toch hun zin kregen. Directeur P. de Bruyne van de Oosterscheldedienst was tevens Brits vice-consul en wist dat hij daarom na een Duitse inval gearresteerd zou worden. Commissaris der Koningin Quarles van Ufford verzocht De Bruyne bovendien hem op 14 mei 1940 te begeleiden naar Zeeuwsch-Vlaanderen en bij de geallieerden voor de nodige permissies te zorgen. Terwijl Quarles het laatste stukje Nederlands gezag in Oostburg voortzette, week De Bruyne uit naar Engeland. [NOTE Vgl. J.H.F. Schwartz, ‘Inleiding’, in: J.G.M. Arentsen & J. de Kuiper, Inventaris van de Collecties De Bruyne (Middelburg 1992) 10.] GS verleenden hem met ingang van 1 juli 1940 ongevraagd eervol ontslag. [NOTE Notulen van de Provinciale Staten van Zeeland 1940 [eerste zitting], bijlage 2a, 21 juni 1940.] De ‘waarneming’ van de Oosterscheldedienst werd opgedragen aan directeur G.J. de Jonge van de Westerscheldedienst, waarmee, voor zover bekend zonder nader besluit, de beide diensten voortaan verenigd waren. Vanaf dat moment was er voor het eerst sprake van de Provinciale Stoombootdiensten in Zeeland (P.S.i.Z., later P.S.D.). [NOTE Noch in de Notulen van Provinciale Staten, noch in het Provinciaal Blad is een officieel besluit tot samenvoeging te vinden. De exploitatiebegroting voor 1941, gepubliceerd als bijlage 15g bij de Notulen van 1940, draagt echter al duidelijk het opschrift ‘Provinciale Stoombootdiensten in Zeeland’.]

Ordening van de archieven

De archieven van zowel de Commissie van Toezicht als de directeur bestaan grotendeels uit series ingekomen stukken en minuten of afdrukken van uitgaande stukken. Om de onderzoeker enig houvast te bieden in deze soms moeilijk toegankelijke series volgt hier een overzicht van de ordening van beide archieven.

Commissie van Toezicht

Van de Commissie van Toezicht over de periode 1842-1854 zijn alleen de rekeningen bewaard gebleven. Het belangrijkste bestanddeel van het archief na 1866 vormen de ingekomen en uitgaande stukken. Deze zijn chronologisch geordend. De stukken werden geagendeerd en naderhand per jaar in een portefeuille verpakt. De agenda’s over de perioden 1866-1867 en 1869-1898 zijn bewaard gebleven. Vanaf 1905 agendeerde en verpakte de secretaris van de commissie de stukken betreffende een bepaalde dienst apart. Per dienst was de ordening chronologisch, waarbij een letter voorafgaand aan het agendanummer de dienst aangaf:
- ‘V’: dienst Vlissingen-Breskens-Terneuzen
- ‘W’: dienst Vlake-Walsoorden [inclusief tramlijn Hansweert-Vlake]
- ‘Z’: dienst Zierikzee-Middelburg/Kortgene (vanaf 1910)
- ‘NB’: dienst Kortgene-Wolphaartsdijk (Noord-Beveland) (vanaf 1912)
- ‘H’: dienst Hansweert-Hoedekenskerke-Terneuzen (vanaf 1914)
- ‘K’: dienst Kamperland-Veere (vanaf 1924).

Binnen dit systeem kwamen regelmatig de bekende verschijnselen voor dat stukken gingen ‘slepen’ tot aan de laatste brief of dat dezelfde soort stukken werd geagendeerd onder het agendanummer van het eerste ingekomen stuk. Dit laatste doet zich vooral voor bij de ingekomen weekrapporten van de directeuren. Volgens de agendanummering ontbrekende stukken kunnen zich dus elders in de serie bevinden of soms in dossiers. Afzonderlijk aangetroffen dossiers zijn beschreven in de rubriek ‘stukken betreffende bijzondere onderwerpen’. In het archief van de commissie zijn geen notulen bewaard gebleven, op de concept-notulen van de eerste vergadering na. [NOTE Inv.nr 5, na agendanr 2.]

Zoals eerder vermeld is van 1894 tot en met 1904 geen apart archief van de Commissie van Toezicht bewaard gebleven. Bovendien is het archief van de Eerste Afdeling van de Provinciale Griffie, die de stukken in die periode inschreef en verstuurde, in mei 1940 verloren gegaan. Beide hiaten kunnen echter deels gedicht worden dankzij de aanwezigheid van het archief van de directeur over deze periode.

Directeur

Aanvankelijk borg de directeur alle ingekomen stukken in chronologische volgorde per jaar in portefeuilles en schreef alle uitgaande stukken af in een brievenboek. Op beide series vervaardigde hij achteraf een inhoudsopgave.

In 1905 bracht de directeur op verzoek van de Commissie van Toezicht in de archiefordening een splitsing aan naar lijndienst: stukken over de dienst Vlissingen-Breskens-Terneuzen kregen een nummer voorafgegaan door de letter ‘V’ en op stukken betreffende de lijn Vlake-Walsoorden (inclusief vanaf 1913 de tramlijn Hansweert-Vlake) noteerde hij een ‘W’. Toen vanaf 1915 een aparte lijn Hansweert-Hoedekenskerke-Terneuzen werd ingesteld, bracht hij de stukken over deze lijn in een nieuwe serie onder, voorzien van de letter ‘H’. Binnen deze drie series borg de directeur de ingekomen stukken zoals vanouds in chronologische volgorde per jaar op. De uitgaande stukken schreef hij af in brievenboeken, vanaf 1914 maakte hij afdrukken in kopieboeken, één (in groot formaat) voor brieven aan de Commissie van Toezicht en GS en één (in kleiner formaat) voor brieven aan overige geadresseerden.

Een systeem waarin volgens de directeur ‘belangrijke’ brieven aan het Provinciaal Bestuur apart gearchiveerd waren, beviel blijkbaar goed. Vanaf 1931 verliet hij de splitsing naar lijndienst en bracht zowel de ingekomen als de uitgaande stukken onder in twee series: afkomstig van of gericht aan GS (de Commissie van Toezicht was inmiddels opgeheven) en afkomstig van of gericht aan overige afzenders of geadresseerden.

Bij de verhuizing van het archief in 1950 naar het nieuwe kantoorgebouw aan de Prins Hendrikweg te Vlissingen werd een nieuw ordeningssysteem geïntroduceerd. De aanvankelijk ingeroepen hulp van medewerkers van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten voor de invoering van een zaaksgewijze ordening volgens de ‘Code-VNG’ werd wegens de te hoge kosten afgewezen. Daarop ontwikkelde de chef administratie van het PSD-kantoor een nieuw indelingssysteem in hoofdrubrieken (aangeduid door een letter) en subrubrieken (aangeduid door een getal). Dit rubriekenstelsel is in 1952 ingevoerd, waarbij voor enkele veel geraadpleegde rubrieken stukken uit de oude chronologische series zijn gelicht en in de nieuwe rubrieksmappen zijn ondergebracht. In indicateurs van ingekomen en uitgaande stukken werden de stukken chronologisch ingeschreven met vermelding van de rubrieksaanduiding waaronder de stukken werden geborgen. [NOTE Inv.nrs 608-643.] Zowel het aantal hoofdrubrieken als subrubrieken werd in de loop der jaren uitgebreid en aangepast. [NOTE Zie voor een in 1987 samengesteld overzicht van de rubrieksindeling inv.nr 644.] Het rubriekenstelsel werd afgesloten toen in 1991 een zaaksgewijze ordening werd ingevoerd.

Naast de hiervoor beschreven series borg de directeur vertrouwelijke stukken vanaf 1905 afzonderlijk in een ‘kabinetsarchief’. [NOTE Inv.nrs 816-824.]

Geschiedenis van de archieven

De directeur bewaarde zijn archief in het kantoor van de PSD te Vlissingen. Als hij geen ruimte meer had om het archief te bergen zond hij het naar het provinciehuis. Zo was het archief van voor 1882 reeds kort na de eeuwwisseling naar Middelburg overgebracht. In 1908 schreef de directeur dat zijn archief over de periode 1882-1908 danig in de weg lag. Hij stelde de commissie voor alleen de correspondentie van de laatste tien jaar te bewaren en de overige stukken, ‘welke geheel van onwaarde zijn geworden’, te vernietigen. De commissie was iets voorzichtiger en vroeg de directeur het archief over 1882-1900, correspondentie, rekeningen, kasboeken en rekening-courant, naar Middelburg te zenden. Commissielid Siegers vond ‘het bespottelijk in de archieven zooveel stukken, o.a. geleidebrieven, te bewaren, terwijl men nu reeds weet dat ze nooit of nimmer te pas kunnen komen’ en instrueerde zijn ambtenaren: ‘verscheuren wat niet noodig bewaard behoort te blijven’. De kasboeken en rekening-courant zijn waarschijnlijk integraal vernietigd, uit de correspondentie is, voor zover viel na te gaan, ondanks Siegers’ wens niet geselecteerd. [NOTE Inv.nr 41, agendanr V259. In 1923 werd de correspondentie over 1901-1909, alsmede brievenboeken over 1882-1909 en financiële bescheiden overgebracht, inv.nr 91, agendanr V42.]

Het archief van de Commissie van Toezicht berustte in het provinciehuis. Beide archieven hebben daar de brand als gevolg van de beschietingen op Middelburg van 17 mei 1940 overleefd. Waarschijnlijk is het archief van de directeur van de Provinciale Stoombootdienst op de Oosterschelde (1912-1940) wel bij de brand verloren gegaan. In 1966 werd 16 meter en in 1968 nog eens 23 meter commissie- en directeursarchief door Gedeputeerde Staten van Zeeland aan het Rijksarchief in Zeeland overgedragen. [NOTE Respectievelijk bij brief van GS van 12 april 1966, nr 1031/253, 5e afdeling en 9 januari 1968, nr 2709/53/68/270, 5e afdeling; RAZ, Aanwinsten 1966.15 en 1968.5.]

Het archief van de directeur van de Westerscheldedienst, later de directeur van de Provinciale Stoombootdiensten in Zeeland, van na 1910 bleef berusten in het kantoor te Vlissingen. Eind jaren zeventig werd het oudste, chronologisch geordende deel (1910-1951) wegens ruimtegebrek overgebracht naar het provinciehuis in Middelburg.

Verantwoording van de inventarisatie

Aanleiding tot inventarisatie van de PSD-archieven was de in 1995 door de Provincie Zeeland aan het Rijksarchief in Zeeland verleende opdracht tot bewerking van het archief van de directeur over de periode 1910-1991 zodat het in goede, geordende en toegankelijke staat kon worden overgedragen aan het Rijksarchief. Omdat het oudste deel van het archief, reeds in de jaren zestig overgedragen, zich nog in een vrij ontoegankelijke staat bevond, besloot het Rijksarchief dit bestand nader te bewerken zodat beide delen in één inventaris samengebracht konden worden.

Bewerking archief periode 1842-1909/1930

Het directeursarchief 1869-1909 en het archief van de Commissie van Toezicht 1866-1930 waren ooit per jaar in omvangrijke portefeuilles bijeen gebonden. Het was toegankelijk via een bij de overdracht opgemaakte summiere en onvolledige plaatsingslijst, waarin geen onderscheid was gemaakt naar archiefvormer. Bij de inventarisatie is het onderscheid naar commissie- en directeursarchief hersteld. Aangezien de archieven van de voor de stoombootdiensten verantwoordelijke afdelingen van de Provinciale Griffie (Eerste Afdeling, 1866-1923, Vierde Afdeling, 1923-1936) over de gehele periode waarin de Commissie van Toezicht bestond (1866-1930) in 1940 verloren zijn gegaan, is besloten de ruggengraat van het archief van de commissie, de ingekomen en minuten van uitgaande stukken, integraal te bewaren. Hierdoor kon tevens het archief van de directeur, in die jaren waarin hij de stukken per onderwerp rubriceerde, ten aanzien van enkele reguliere zaken geschoond worden. Van de in totaal 39 meter archief bestond 22 meter uit bijlagen bij de rekening. Aangezien de rekeningen, zowel de jaarrekeningen als maandoverzichten, met diverse statistieke opgaven bewaard zijn gebleven (inv.nrs 192-289), werden de bijlagen alsnog geselecteerd ter vernietiging.

De in de vorige paragraaf beschreven ordeningssystemen in het commissie- en directeursarchief zijn zoveel mogelijk gehandhaafd: voor wat betreft de commissie chronologisch (1866-1893), na het hiaat van 1894 tot 1904 een ordening per lijndienst (1905-1930), voor wat betreft de directeur een chronologische ordening (1869-1904), gevolgd door de in 1905 aangevangen ordening per lijndienst (1905-1909). Deze laatste ordening sloot aan op de aangetroffen volgorde van het in 1996 overgedragen gedeelte van het archief.

Vooral in het archief van de Commissie van Toezicht doet zich regelmatig het verschijnsel voor dat stukken zijn gaan ‘slepen’: de stukken werden dan bij andere stukken betreffende een bepaald onderwerp gevoegd en pas op de afhandelingsdatum van de laatste brief als ‘dossier’ opgeborgen. Bovendien werden de dossiers betreffende de bouw van schepen vaak apart gehouden. Bij de inventarisatie is van deze vaak omvangrijke ‘bouwdossiers’, reeds gelicht of zich nog op afdoeningsdatum tussen de correspondentie bevindend, één afzonderlijke serie gemaakt (inv.nrs 292-306).

Bewerking archief periode 1910-1991

Het archief bewerkt in opdracht van de Provincie Zeeland bevond zich op twee locaties: het correspondentiearchief over de periode 1910-1951 (met overige stukken tot 1977) lag in de archiefkelder van het provinciehuis, het correspondentiearchief over de periode 1952-1991 bevond zich in de archiefkluis van het PSD-kantoor aan de Prins Hendrikweg te Vlissingen.

Van de 84 meter archief berustend in de archiefkelder van het provinciehuis kwam 11 meter, van de 116 meter archief in Vlissingen 10 meter voor overdracht in aanmerking. Een groot deel van het niet voor overdracht in aanmerking komende archief bestond uit financiële bijlagen, werkbriefjes voor onregelmatige diensten en vele dagstaten, stukken waarvan de neerslag in diverse maand- en jaarstaten was verwerkt. Alle niet voor overdracht in aanmerking komende stukken, ook die uit Vlissingen, zijn door de Provincie Zeeland samengebracht in de archiefkelder van het provinciehuis. De voor overdracht in aanmerking komende stukken zijn in de tweede helft van 1995 overgebracht naar het Rijksarchief in Zeeland en daar geïnventariseerd en materieel verzorgd. In april 1996 werd dit deel door GS overgedragen. [NOTE Brief van GS van 23 april 1996, nr 961182; RAZ, Aanwinst 1996.30]

De in het vorige hoofdstuk beschreven ordeningssystemen voor de correspondentie van de directeur zijn zoveel mogelijk gehandhaafd en bepalen in hoge mate de indeling van de inventaris: naar lijndienst (1905-1931), chronologisch (1931-1951) en naar rubrieken (1952-1991). Uiteraard zijn de scheidslijnen tussen deze perioden niet in alle gevallen zo scherp te trekken. Vooral bij de invoering van het rubriekenstelsel in 1952 en het dossierstelsel in 1991 zijn stukken uit de voorgaande perioden in de nieuwe stelsels opgenomen. In het rubriekenstelsel bevinden zich zelfs stukken vanaf 1933. Omdat deze in het rubriekenstelsel beter toegankelijk zijn dan in het voorgaande systeem, zijn deze stukken niet teruggeplaatst. Evenzo eindigen diverse rubrieken uit het rubriekenstelsel niet in 1991, maar enkele jaren eerder. De laatste jaren bevinden zich dan in het huidige dossierarchief van de PSD in Vlissingen. Om praktische redenen is ook hier niet getracht de stukken te completeren. Enkele buiten deze series gehouden stukken zijn beschreven in de afdeling ‘stukken betreffende bijzondere onderwerpen’.

Na bewerking en herverpakking omvatten de archieven thans in totaal 36 meter, 14 meter archief van de commissie en 22 van de directeur.

Strikt genomen zou het archief van de Commissie van Toezicht, een commissie uit Gedeputeerde Staten, beschreven moeten worden als gedeponeerd commissiearchief bij het archief van het Provinciaal Bestuur van Zeeland. Uit praktische overwegingen leek het wenselijker hier niet toe over te gaan. Zo is het archief van het Provinciaal Bestuur verdeeld over enkele perioden met afzonderlijke toegangen, zodat het onmogelijk zou zijn het commissiearchief op een juiste plaats te beschrijven. Daarnaast is de nadere bewerking van het archief van het Provinciaal Bestuur nog niet voltooid. Het belangrijkste argument is wel dat de onderzoeker er bij gebaat is de archieven van alle organen belast met taken ten aanzien van de provinciale stoombootdiensten in één inventaris verenigd te zien.

Aanwijzingen voor de onderzoeker

‘Tot mijn spijt kan ik u omtrent deze schepen geen nadere gegevens verstrekken, daar het archief van de Provinciale Stoombootdiensten in 1940 door brand werd verwoest’, was het antwoord van de directeur van de PSD in 1949 op een ingekomen brief. [NOTE Inv.nr 603, briefnr V322. Vgl. Boot, De vloot, p. [6].] Dit antwoord is waarschijnlijk de oorzaak van de vaak gehoorde opmerking dat van het PSD-archief niets meer over zou zijn. Weliswaar werd tijdens de inventarisatie duidelijk dat het archief uit de oorlogsjaren enige hiaten vertoont, maar over het algemeen kan gesteld worden dat de archieven van de Commissie van Toezicht en de directeur van de Westerscheldedienst en de latere PSD goed bewaard zijn gebleven. Het archief van de directeur van de Oosterscheldedienst over de periode 1912-1940 is waarschijnlijk in 1940 wel verloren gegaan.

Geschiedschrijving

Tot nu toe is het initiatief voor de geschiedschrijving over de PSD vooral uitgegaan van het Provinciaal Bestuur van Zeeland. Als ijkpunten werden hiervoor het begin van de stoomvaart op de Westerschelde in 1828 genomen, tevens het begin van financiële bemoeienis van de provincie met de veerdiensten, en het begin van de daadwerkelijke exploitatie van de veerdiensten door de Provincie Zeeland zelf in 1866. H.J.G. Hartman publiceerde in 1929 ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van geregelde stoombootdiensten over de Westerschelde (1828-1928) een kloek uitgegeven gedenkboek. Onbedoeld had hij hiermee tevens de bijna complete geschiedenis van de Commissie van Toezicht, die kort daarna werd opgeheven, geboekstaafd. Hartman belichtte de geschiedenis vooral vanuit bestuurlijke hoek, ingegeven door zijn directe betrokkenheid als secretaris van de commissie, met veel aandacht voor cijfers en besluitvorming. M.P. de Bruin stelde in 1966 een kort overzichtswerkje samen naar aanleiding van het 100-jarig bestaan van de PSD als zelfstandige dienst (1866-1966). R. Antonisse schreef in 1978 uit een meer journalistieke benadering een ‘documentaire’ wegens het 150-jarig bestaan van geregelde veerdiensten (1828-1978). Hij voegde aan de hand van interviews met werknemers vooral het sociale aspect aan de reeds bestaande geschiedschrijving toe.

Voor geen van deze boeken is uitgebreid archiefonderzoek verricht. Zelfs Hartman, toch als secretaris nauw betrokken bij het archief van de Commissie van Toezicht, baseerde zich hoofdzakelijk op de gedrukte notulen van Provinciale Staten. [NOTE Slechts enkele keren verwees Hartman naar archiefstukken, en zelfs dan niet naar die van de commissie maar naar relatieven van vergaderingen van Gedeputeerde Staten: op p. 46 en 211 (‘relatief 4 juli 1842 no 4’), thans terug te vinden in: RAZ, archief Provinciaal Bestuur 1813-1850, inv.nr 3138, en op p. 52 en 99 (‘relatief 16 september 1842 no 30’), thans ibidem, inv.nr 3140.] De Bruin en Antonisse baseerden zich voornamelijk op het boek van Hartman, de laatste voor de periode na 1928 aangevuld met krantenberichten en ‘oral history’. De oorsprong en ontwikkeling van de veren tot het moment van overname door de provincie werd uitgebreid beschreven door G.F. Sandberg. Andere auteurs hebben vooral deelaspecten nader uitgewerkt: de schepen (Boot, De Vloot), de aanlegplaatsen (Wilderom), de Stoomtramweg Hansweert-Vlake (Kok, Sluiter) en de voorloper van de Oosterscheldedienst, de NV Zeeuwsche Spoorboot Maatschappij (Boot, Zierikzeese stoomvaart; Van de Putte).

Onderzoeksmogelijkheden

Aan de hand van de hierna beschreven archieven zijn de algehele geschiedenis van de PSD en diverse deelonderwerpen nader te bestuderen. Hierna zullen enkele mogelijkheden en onmogelijkheden voor onderzoek naar een aantal voor de hand liggende onderwerpen worden aangegeven. Vanwege het ontbreken van bepaalde gedeelten van de archieven wordt daar waar nodig tevens verwezen naar alternatieven, zowel archivalia als gedrukte bronnen. Voor alle onderwerpen geldt dat de meeste stukken zich bevinden in de seriematig geordende delen van de archieven. Deze series zijn deels op onderwerp, afzender of geadresseerde toegankelijk door middel van agenda’s of inhoudsopgaven, zoals beschreven in de paragraaf ‘ordening van de archieven’.

Aanlegplaatsen

De bouw van steigers, dammen, aanleginrichtingen en dienstgebouwen was in handen van Provinciale Waterstaat en Rijkswaterstaat. Uiteraard hadden Gedeputeerde Staten, de Commissie van Toezicht en de directeur wel inspraak in de plannen en uitvoering van bouw en verbetering van aanlegplaatsen. Hun stukken hierover bevinden zich meestal in de series van algemene aard; de buiten de series gehouden bestekken en bijbehorende tekeningen zijn afzonderlijk beschreven. [NOTE Inv.nrs 858-866. Zie voor los aangetroffen tekeningen inv.nrs 923-1025.] Om stukken over aanlegplaatsen in de algemene series te kunnen vinden moet het jaar van bouw of ingebruikname bij benadering bekend zijn. De in de literatuuropgave genoemde hoofdstukken uit de boeken van Wilderom, met een globaal overzicht van de ontwikkelingen van de diverse aanlegplaatsen, kunnen hiervoor als ingang dienen. De meeste stukken hierover bevinden zich echter in de archieven van Provinciale Waterstaat en Rijkswaterstaat. [NOTE Bv. RAZ, archief Rijkswaterstaat Directie Zeeland, regionale directie, inv.nrs 1229-1245, 1507-1516.]

Bestuur en directie

Tot nu toe is een groot deel van de geschiedenis van de PSD beschreven aan de hand van de gedrukte notulen van Provinciale Staten. Hiermee is vaak alleen maar de eindfase van een beslissing in kaart gebracht. Hoe het voorstel van Gedeputeerde Staten aan Provinciale Staten tot stand kwam, hoe zwaar het oordeel van de leden van de Commissie van Toezicht woog, in hoeverre de directeuren invloed hadden op een voorstel, zijn zaken die tot nu toe weinig aan bod zijn gekomen. Ook de verhouding directeur-commissie zou een dankbaar onderwerp voor onderzoek kunnen zijn. Bestudering van de briefwisseling van beide kanten, in het archief van de commissie en dat van de directeur, maakt dit mogelijk.

Hoewel de Commissie van Toezicht vele reguliere zaken zelfstandig afhandelde, hield ook een afdeling van de Provinciale Griffie zich met de provinciale stoombootdiensten bezig (vgl. het overzicht op p. 16). De archieven van deze afdelingen over de periode 1866-1940 zijn echter verloren gegaan. Vooral voor de perioden 1894-1904 en 1930-1940, jaren waarin van de commissie geen archief bewaard is gebleven, waren de archieven van deze afdelingen van belang geweest. In het archief van de directeur bevinden zich nog wel afschriften van de agenda’s van GS met opgave van de behandelde punten ten aanzien van de stoombootdiensten uit de jaren 1930-1940. [NOTE Inv.nr 921.]

Dienstuitvoering

De directeur was de eerst verantwoordelijke voor de dagelijkse dienstuitvoering. Vandaar dat vooral in zijn archief zich veel stukken bevinden over reguliere zaken: inzet, onderhoud en herstel van schepen, aankoop van goederen en beantwoording van vragen en klachten over de dienstuitvoering. Hij diende ook meteen te reageren op onverwachte gebeurtenissen. Mist, storm, aanvaringen of strandingen van schepen en weigeringen van machines of ketels leidden vaak tot vertragingen of annuleringen van afvaarten; gebeurtenissen die altijd een papieren neerslag nalieten. [NOTE Dit soort stukken bevinden zich meestal in de reguliere series, zie voor stukken van de directeur echter ook inv.nrs 844-849.]

Zodra een zaak volgens de directeur enige ‘importantie’ kreeg, legde hij deze voor aan de commissie. Stukken over omvangrijke vertragingen, ernstige klachten en zware schades aan schepen zijn dus ook in het archief van de commissie te vinden. Ook grote leveranties van goederen, zoals uniformen en brandstof, werden door de commissie aanbesteed.

Alle gebeurtenissen betreffende de dienstuitvoering moest de directeur vanaf 1869 wekelijks in een rapport samenvatten en aan de commissie toezenden. In deze zogenaamde ‘weekrapporten’ maakte hij melding van het aantal gemaakte reizen, gaf hij de oorzaken aan van niet-gemaakte reizen, noteerde hij de namen van de schepen die in en uit de vaart waren en vermeldde hij alle andere gebeurtenissen ten aanzien van de dienst. De weekrapporten bevinden zich in de ingekomen en uitgaande stukken van de Commissie van Toezicht. Aanvankelijk werden ze chronologisch opgeborgen, vanaf 1909 werden ze verzameld onder het agendanummer van het eerste in een jaar ingekomen weekrapport. In dat geval bevinden ze zich altijd, voorzien van een aparte omslag, voorin het eerste pak van een bepaald jaar. [NOTE Inv.nrs 8-164, 182-186. De weekrapporten over de periode 1869-juni 1901 zijn ook afgeschreven in de brievenboeken van de directeur, inv.nrs 368-383, waardoor het hiaat in het commissiearchief over 1894-1904 grotendeels gecompenseerd wordt. Vanaf juni 1901 werd het weekrapport ingevuld op formulieren, zodat over de periode juni 1901-1904 in beide archieven geen weekrapporten bewaard zijn gebleven.] Na opheffing van de Commissie van Toezicht werden de weekrapporten ingestuurd aan GS. De rapporten over 1930 voegde de griffie nog toe aan het archief van de commissie [NOTE Inv.nrs 114, 142, 164.] , die van na 1930 zijn, voorzover ze nog werden ingestuurd, waarschijnlijk met het archief van GS verloren gegaan.

Financiën

Jaarlijks diende de directeur van de Westerscheldedienst, en later ook die van de Oosterscheldedienst, een rekening op te maken en in te leveren bij de Commissie van Toezicht, waarna Gedeputeerde Staten de rekening ter goedkeuring inbrachten in de vergadering van Provinciale Staten. Vrijwel alle rekeningen, met vele staten en overzichten, zijn in het archief van de Commissie van Toezicht bewaard gebleven. [NOTE Inv.nrs 192-289, zie ook inv.nr 291.] Na 1930 zijn de rekeningen te vinden in het archief van de directeur. [NOTE Inv.nrs 703-706, 912-916, zie voor de ontbrekende jaren de stukken van algemene aard.] Begrotingen en rekeningen zijn vaak gedrukt in de Notulen van de Provinciale Staten van Zeeland, de begrotingen meestal in de ‘tweede zitting’ van een jaar, de rekening in de ‘eerste zitting’. Een kort overzicht van de jaarlijkse resultaten (ontvangsten, uitgaven, gemaakte reizen) is tussen 1866 en 1920 te vinden in het Provinciaal Verslag. [NOTE Verslag van den toestand der provincie Zeeland, 1866-1920 (Middelburg 1867-1921), hoofdstuk XVI (1866-1876), hoofdstuk VI (1877), bijlage 4 (1878-1920).]

Oosterscheldedienst

Van 1912 tot en met juni 1940 bestond de Provinciale Stoombootdienst op de Oosterschelde, in feite een voortzetting van de dienst Zierikzee-Middelburg die eind 1911 werd overgenomen van de geliquideerde NV Zeeuwsche Spoorboot Maatschappij. Omdat de Spoorbootmaatschappij vanaf het begin al door de provincie werd gesubsidieerd, is in het Provinciaal Verslagvan 1866 tot en met 1920 jaarlijks een overzicht te vinden van de belangrijkste resultaten van de ‘Oosterscheldedienst’. Ook Hartman geeft overzichten van vervoerde passagiers en financiële resultaten sinds 1866. [NOTE Voor het Provinciaal Verslag zie de vorige noot; Hartman, 207-209, 223-225.]

Het archief van de directeur van de Oosterscheldedienst over de periode 1912-1940 is waarschijnlijk in mei 1940 verloren gegaan. Aangezien zijn voornaamste correspondent de Commissie van Toezicht was, zijn over de periode 1912-1929 de belangrijkste brieven over de dienst Zierikzee-Middelburg/Kortgene in het archief van de Commissie van Toezicht te vinden (de serie ‘Z’), evenals de jaarrekeningen. [NOTE Inv.nrs 143-164, 274-289 en 850.] Na opheffing van de commissie in 1930 hield de directeur direct contact met Gedeputeerde Staten, waarvan het archief van de verantwoordelijke afdeling (eerst de Vierde, later de Eerste Afdeling, vergelijk het overzicht op p. 16) verloren is gegaan. Aangezien ook het boek van Hartman in 1927 eindigt en het Provinciaal Verslagna 1920 uiterst summier wordt, is de informatie over de Oosterscheldedienst tussen 1930 en 1940 dus minimaal. De rekeningen en enkele overzichtsstaten over de jaren 1930-1935 zijn nog wel bewaard gebleven. [NOTE Inv.nr 290.] Twee plakboeken met kranteknipsels over deze dienst uit 1912-1940 bevinden zich in de particuliere collecties van P. de Bruyne, directeur van de Oosterscheldedienst, eveneens aanwezig in het Rijksarchief. [NOTE RAZ, Collecties De Bruyne, inv.nrs 200 en 200a, incidenteel ook in inv.nrs 36-39.]

Personeel

Een jaarlijks overzicht van alle personeelsleden van de stoombootdiensten is tussen 1895 en 1938 te vinden in het Provinciaal Verslag. Ook in de Notulen van de Provinciale Statenzijn de PSD-medewerkers tussen 1906 en 1951 terug te vinden in de staat van de ‘jaarwedden van ambtenaren en bedienden der provincie Zeeland’, een bijlage van de provinciebegroting. Sinds het verschijnen van de Provinciale Almanakin 1920 zijn ook hierin de namen van personeelsleden te vinden. In vrijwel alle gevallen wordt van de personeelsleden de naam, functie en datum van indiensttreding genoemd. [NOTE Verslag van den toestand der provincie Zeeland, 1895-1938 (Middelburg 1896-1939); de begroting en staat van jaarwedden werd jaarlijks gedrukt in de Notulen van de Provinciale Staten van Zeeland, tweede gewone zitting; de Provinciale Almanak verscheen in 1920, 1924 en jaarlijks vanaf 1927, vanaf 1970 werd hierin geen datum van indiensttreding meer vermeld.]

Stukken betreffende aanstelling, ontslag, bevordering of schorsing bevinden zich in de series van zowel de Commissie van Toezicht als de directeur. Voor bepaalde perioden kunnen de registers met diverse registraties van personeelsleden in het archief van de directeur hierop als toegang dienen. [NOTE Inv.nrs 867, 868 en 908.]

Schepen

Aan de schepen van de PSD is in de literatuur tot nu toe de meeste aandacht besteed. Zowel Hartman als Antonisse geven overzichten van de schepen met vermelding van levensloop en technische details, voornamelijk gebaseerd op de gedrukte notulen van Provinciale Staten. Boot vulde deze gegevens in zijn boek De vlootaanzienlijk aan met gegevens uit de archieven van de Scheepsmetingsdienst, het Stoomwezen en van diverse scheepswerven. De archieven van commissie en directeur zijn hiervoor echter nog niet eerder gebruikt zodat diverse scheepsbeschrijvingen nog aanzienlijk zijn uit te breiden.

De voorbereiding van de bouw van een schip en het daarop volgende toezicht op de uitvoering was voor zowel de directeur als de commissie een ingewikkelde en tijdrovende zaak. Vandaar dat beiden de stukken over de bouw van schepen apart hielden van de reguliere serie ingekomen en uitgaande stukken. In sommige gevallen werd na de oplevering van een schip het dossier van de directeur door de commissie opgevraagd en bij het commissiedossier gevoegd. Alle aangetroffen dossiers tot 1930 bevinden zich in één afzonderlijk beschreven serie. [NOTE Inv.nrs 292-306, zie ook inv.nr 851.] Van de bouw van schepen die niet in deze serie voorkomen zijn geen dossiers gevormd, de stukken hierover bevinden zich tussen de andere stukken in de reguliere series van directeur en commissie. Ook in de weekrapporten (zie ‘dienstuitvoering’) werd soms melding gemaakt van de vorderingen van de bouw; hieruit zijn zeker de data van proefvaarten en indienststellingen te achterhalen. Gegevens over verbouwingen, uitdienststellingen en verkoop van schepen zijn eveneens in de ingekomen en uitgaande stukken en in de weekrapporten te vinden.

Na 1930 zijn de meeste stukken over de schepen in het archief van de directeur te vinden, belangrijke stukken zijn na 1940 ook in het archief van GS (Eerste Afdeling) aanwezig. In het tussen 1952 en 1991 door de directeur gehanteerde rubriekenstelsel werden bouw, verbouw en verkoop gearchiveerd in rubriek ‘V’. [NOTE Verbouwingen en reparaties: inv.nrs 740-768, 776-777; verkoop: inv.nrs 778-779, bouw: inv.nrs 793-805, schade- en aanvaringen: inv.nrs 645-674. De stukken over bouw en verbouw van de op het moment van inventarisatie nog in de vaart zijnde schepen (inclusief Prinses Margriet) berusten nog bij de PSD en zullen in het supplementarchief na 1991 beschreven worden.] Bij alle hiervoor genoemde stukken kunnen zich ook tekeningen bevinden, de los aangetroffen tekeningen zijn in een afzonderlijke rubriek beschreven. [NOTE Inv.nrs 923-1025.]

Statistiek

Ieder jaar maakte de directeur uitvoerige statistieke opgaven van de meest uiteenlopende onderwerpen, vaak met vergelijkingen over meerdere jaren. Het aantal gemaakte reizen, uitgesplitst naar traject, de aantallen vervoerde passagiers en vee, de hoeveelheden vervoerde vracht, de benodigde hoeveelheden steenkolen, diverse specificaties van ontvangsten en uitgaven, het aantal reizigers dat gebruik maakte van combinatiekaartjes met tram en trein tot en met het aantal keren dat de boot niet kon aanleggen in Walsoorden omdat de steiger onder water stond. De meeste statistieken werden ingestuurd als bijlage bij de jaarrekening en zijn te vinden bij de financiële bescheiden in het archief van de commissie. [NOTE Inv.nrs 192-291.] Na 1930 bevinden dit soort stukken zich in het directeursarchief [NOTE Inv.nrs 809-815, 917-920.] , na 1940 ook in het archief van GS. Maar ook in de ingekomen en uitgaande stukken van zowel commissie als directeur kunnen zich statistieke opgaven bevinden. Sommige statistieken werden gedrukt in de Notulen van de Provinciale Staten van Zeeland.

Stoomtramweg Hansweert-Vlake

Een ogenschijnlijk vreemd onderdeel van het provinciale vervoernet was tussen 1913 en 1933 de tramlijn tussen de Westerhavendam van Hansweert en het station Vlake, noodzakelijk voor een onbelemmerde aansluiting van de veerdienst Hansweert-Walsoorden op het Staatsspoor. Hartman behandelt het trambedrijf tot 1928, de gehele geschiedenis is uitgebreider beschreven in de publicaties van Sluiter en Kok. [NOTE Hartman, 117-118, 195-198; van de twee publikaties van Kok is het hoofdstuk in Knooppunt, 116-135 het meest uitvoerig.]

De exploitatie van de stoomtram kwam in handen van de directeur van de Westerscheldedienst, onder supervisie van de Commissie van Toezicht. Omdat al in 1904, bij de beslissing tot overname van de lijn Hansweert-Walsoorden, was besloten tot een vaste verbinding tussen Hansweert en Vlake, zijn vanaf 1905 hierover al stukken in de correspondentie van commissie en directeur te vinden. In beide archieven werden vanaf 1905 de stukken betreffende de lijn Vlake-Walsoorden, dus inclusief de tramlijn, afzonderlijk geborgen onder de letter ‘W’; bovendien hield de directeur in de periode 1913-1920 de stukken over de bootdienst en de tramdienst ook nog eens gescheiden. [NOTE Inv.nrs 115-142 (commissie), 469-518 (directeur), zie voor de rekeningen inv.nrs 246-261, 266-273.] De aanleg en ingebruikname van de tramlijn tussen 1911 en 1913 leverde in beide archieven een uitvoerige briefwisseling op. In het archief van de directeur zijn ook nog diverse buiten de serie geborgen stukken, waaronder vele tekeningen, aanwezig. [NOTE Inv.nrs 853-857.]

De belangrijkste stukken over de aanleg van de tramlijn bevonden zich echter in drie dossiers in het archief van Gedeputeerde Staten (Eerste Afdeling), welke in 1940 verloren zijn gegaan. Een inhoudsopgave van deze dossiers is nog wel bewaard gebleven in het archief van de directeur. [NOTE Inv.nr 853.] Hieruit is af te leiden dat ook de Hoofdingenieur van Provinciale Waterstaat een dossier over de aanleg van de tramlijn opmaakte; ook dit is in 1940 verloren gegaan. Alle stukken van de Hoofdingenieur gingen echter om ‘bericht en raad’ naar de Ingenieur van Provinciale Waterstaat te Goes, in wiens archief een omvangrijke correspondentie over de aanleg van de tramlijn uit de periode 1904-1917 bewaard is gebleven. [NOTE RAZ, archief Provinciale Waterstaat, Ingenieur Goes 1882-1930, inv.nrs 978-979.]

Tekeningen en foto’s

Technische tekeningen kunnen zich op twee plaatsen in het archief bevinden. De meeste tekeningen fungeerden als bijlage bij een brief en zijn samen met de brief opgenomen in één van de reguliere series of een specifiek dossier. Alleen de los aangetroffen tekeningen zijn afzonderlijk beschreven en geordend naar object in de rubriek ‘tekeningen’. [NOTE Inv.nrs 923-1025.] In het archief bevinden zich weinig foto’s, de fotocollectie van de PSD berust nog in het kantoor te Vlissingen.

Bronvermelding

Bij bronverwijzing naar de archieven van de Provinciale Stoombootdiensten in Zeeland, berustend in het Rijksarchief in Zeeland, zou bij voorkeur de volgende bronvermelding gebruikt moeten worden: Zeeuws Archief (ZA), archieven Provinciale Stoombootdiensten in Zeeland (PSD), inv.nr(s) ..., waarna vervolgens de afkorting ZA, PSD, ... gehanteerd kan worden.

Literatuur

Antonisse, R., Varen tussen overkanten. 150 jaar geregelde veerdiensten in Zeeland(Middelburg [1978])

Boot, W.J.J., De Nederlandse raderstoomvaart(Alkmaar 1990)

Boot, W.J.J., De tramboten van de RTM [en haar dochterondernemingen](Alkmaar 1983)

Boot, W.J.J., De vloot van de Provinciale Stoombootdiensten in Zeeland(Zaltbommel 1981)

Boot, W.J.J., De Zierikzeese stoomvaart. Een studie naar de bronnen van het openbaar vervoer op Schouwen-Duiveland. Zierikzee Maritiem 1 (Zierikzee 1985)

De boten van de provincie[uitgave van Bureau Voorlichting Provincie Zeeland] (Middelburg 1978; 1981, 2e druk; 1983, 3e druk; 1988, 4e herz. druk; 1992, 5e herz. druk; 1993, 6e herz. druk)

Bree, L.W. de, Zeeland 1940_1945. Deel 1(Middelburg 1979)

Bruin, M.P. de, 100 jaar varen. Provinciale Stoombootdiensten 1866-1966(Middelburg 1966)

Bruyne, P. de, ‘Van een einde en een begin’, in: Zeeuws Tijdschrift10 (1962) 9-17

Cats, J., Op en neer, heen en weer. Zeeuwse veerdiensten tussen toen en straks. Boekbrochure 9 (Vlissingen 1993)

Ham, G. van der, Zeeland 1940-1945. Deel 2(Zwolle 1990)

Hartingsveldt, J.C. van, ‘t Reisvaerdig Beveland. Boot en bus, tram en trein op Noord- en Zuid-Beveland. Zeelandreeks 9 (Middelburg 1984)

Hartman, H.J.G., De stoombootdiensten op de Wester-Schelde en op de Ooster-Schelde 1828 tot 1928(Middelburg [1929])

Heijkoop, C., Maritiem Zeeland. Op de grens van land en water. 125 jaar Zeeuwse scheepvaart in woord en beeld(Vlissingen 1988)

Kok, J., Knooppunt in West-Europa(Kruiningen 1986)

Kok, J., ‘Stoomtramlijn Hansweert-Vlake (1913-1933)’, in: Railkroniek[uitgave van de Stichting Rail Publicaties] 11 (1989) 3, 11-17

Lodder, J.W., Nederlandse Raderboten 1823-1955. Grote Alken 651 (Alkmaar [1974])

Loo, J. van, ‘Fatale vergissing of strategisch doel? Het bombarderen van de provinciale veerboot ‘Prins Hendrik’ op vrijdag 3 september 1943’, in: Kroniek van het land van de zeemeermin (Schouwen-Duiveland)18 (1993) 93-112

Putte, J.A. van de, De stoomvaart op Middelburg-De veerdiensten van de Zandkreek(Middelburg 1986)

Sandberg, G.F., Overzetveren in Zeeland. Zevenhonderd jaar vervoer te water. Historische en rechtskundige beschouwingen met enige illustraties(Middelburg 1970, 2e herziene druk Arnhem 1978)

Sluiter, J.W., ‘De stoomtramweg Hansweert-Vlake’, in: Op de rails29 (1961) 7-9

[Steketee, J.J.], ‘De Kon. Mij. ‘De Schelde’ bouwde een 10-tal veerboten voor de 150-jarige Provinciale Stoombootdiensten in Zeeland (1828-1978)’, in: De Schelde, 21 april 1978

Steketee, J.J., ‘Veerboot ‘Prins Hendrik’ verkocht: historie van bouwnummer 196. In oorlogsjaren tot zinken gebracht in havenmonding’, in: De Schelde, 7 februari 1969

Veld, W.H.A. de, ‘De raderboot ‘Zeeland’’, in: Varia Zelandiae4 (1964) 30-35

Veld, W.H.A. de, ‘Hoofdplaat en de Prov. Stoombootdienst op de Westerschelde’, in: Varia Zelandiae4 (1964) 57-61

Veld, W.H.A. de, ‘Provinciale boot te Borssele’, in: Varia Zelandiae6 (1966) 47-49, 52-53

Wilderom, M.H., Tussen afsluitdammen en Deltadijken(Vlissingen 1961-1973), I (Noord-Beveland) 263-281; II (Noord-Zeeland) 370-382; III (Midden-Zeeland) 402-417; IV (Zeeuwsch-Vlaanderen) 476-488

Bijlagen

Bijlage 1: Overzicht van de organen belast met taken ten aanzien van de provinciale stoombootdiensten, 1828-1991

Over de donker gekleurde perioden is het archief bewaard gebleven. De archieven van de Eerste/Vierde Afdeling (1866-1940) en van de directeur van de ‘Oosterscheldedienst’ (1912-1940) zijn in 1940 verloren gegaan. Tussen 1894 en 1904 vormde de Commissie van Toezicht geen eigen archief.

Schema

Bijlage 2: Functionarissen

Gebaseerd op Hartman, 241, 242, Antonisse, 291 en de Provinciale Almanak.

Leden van de Commissie van Toezicht

1842 sep. 16-1849 dec. 3: M.P.M. van Visvliet

1842 sep. 16-1850 sep. 23: J.J. Sprenger

1842 sep. 16-1851 mei 13: H. du Buisson Becius

1850 okt. 7-1851 nov. 7: S. van der Swalme

1850 okt. 7-1857 juli 9: B. Bomme

1852 sep. 28-1869 nov. 19: A.M. Becius

1852 sep. 28-1869 nov. 19: jhr P. Damas van Citters

1866 mrt 23-1869 nov. 19: G.J. Sprenger

1869 nov. 19-1895 juli 2: J.P.I. Buteux

1869 nov. 19-1879 juni 10: T.A. Lambrechtsen

1871 sep. 1-1893 sep. 12: N.J.C. Snouck Hurgronje

1887 mei 20-1892 jan. 10: D.A. Berdenis van Berlekom

1893 sep. 29-1895 juli 2: J.H.C. Heijse

1893 sep. 29-1895 juli 2: C.J.J.A. van Teijlingen

1895 juli 2-1930 jan. 31: J.A. van Rompu

1895 juli 2-1913 jan. 4: P.J. Siegers

1895 juli 2-1903 sep. 24: L.J.M. van Waesberghe-Janssens

1903 sep. 25-1921 juni 1: jhr E.A.O. de Casembroot

1913 juli 18-1916 juli 4: J.G. van Niftrik

1916 juli 8-1923 juli 3: F.J. Sprenger

1921 sep. 17-1930 jan. 31: A. van der Weijde

1923 juli 6-1930 jan. 31: R.M. van Dusseldorp

Secretarissen van de Commissie van Toezicht

1905 jan. 1-1919 mrt 31: H.J.G. Hartman

1919 apr. 1-1930 jan. 31: A.J. van Luijk

Directeuren van de Provinciale Stoombootdienst op de Westerschelde

1869 nov. 1-1886 mei 1: I. Luteijn

1886 juni 1-1903 sep. 8: E.M. Chevalier

1904 feb. 15-1924 sep. 30: B.C.A. van Renterghem

1924 okt. 16-1940 juni 30: G.J. de Jonge

Directeuren van de Provinciale Stoombootdienst op de Oosterschelde

1912 jan. 1-1940 juni 30: P. de Bruyne

Directeuren van de Provinciale Stoombootdiensten in Zeeland

1940 juli 1-1954 okt. 1: G.J. de Jonge

1944 jan. 11-1945 juli 11: G.H. Vierhout (waarnemend)

1954 okt. 1-1973 nov. 1: J.L. Nieuwenhuis

1973 nov. 1-1979 jan. 23: J.N. Adriaansen

1979 juni 1-1991 juni 1: D. Oostinga

1987 mei 1-2003: D.F. Vos

Keywords

Subjects:
Verkeer en Waterstaat

Rate this content

Was this content helpful? Let Archives Portal Europe and the archival institution know what you think.

Add feedback

Contact this institution

Feedback is sent directly to the institution holding this material and should preferably be submitted in English or in the language of the institution, if possible. The institution will aim at getting back to you as soon as possible to help you with your request, though you might need to allow between two and four weeks for this depending on the current workload at the institution.

Not all required fields have been filled in.

Full name*

Your full name is required

Email address*

Your email address is required

Your message*

A message is required

Archives Portal Europe help guide

Please select amongst the relevant tips we can help with. If you still have questions, please do not hesitate to contact us, and we will be in touch as soon as possible.

Starting your search here will include all content available in Archives Portal Europe. Simply enter your keyword(s) and hit the search button. Wrap fixed expressions in quotation marks, e.g. “French Revolution”. Check the box to “Search each term separately” in case you are looking for documents containing at least one word, but not necessarily all keywords; this will also allow you to search for the same term in multiple languages at the same time (e.g. “French Revolution” “Révolution Française”). You can also use wildcards - find more about Research Tools here. If you would like to use more specific settings, try our Advanced search

The additional advanced search options give you the possibility to focus your search in:

  • archival documents (Search in archives),
  • names of person and organisations that created, worked with and maintained these documents (Search in names),
  • Institutions currently holding the documents (Search in institutions).

When searching with multiple terms at the same time, wrap fixed expressions in quotation marks (e.g. "French Revolution"), or check the box "Search each term separately" in case you are looking for either one term of the other. This will also allow you to search for the same term in multiple languages (e.g. "French Revolution" "Révolution française"). You can also choose one of the suggestions matching your search term once you start typing.

This will only show results that include documents that have been digitised and are available online

Use this option to search only one or more keywords, rather than all of them

Select where your search terms should appear specifically inside the archival description:

  • Title: search terms will appear in the title, or name, of the description
  • Content Summary: search terms will appear in the main description of the document or of the collection
  • Reference code: it is the identifier of the archival material as provided by the institution. Use this option if you know the exact reference code of the material you are looking for

You can filter results by selecting where your search terms appears specifically inside the archival description:

  • The name can be the full name of a person, family or organisation as well as only parts of it, e.g. only the last name.
  • The identifier is used internally by the institution or refers to (inter)national vocabularies such as the Virtual International Authority File (VIAF).
  • The place can be the place of birth (or foundation), the place of death (or closing), the place of work or any other place of importance.
  • The occupation is the profession or job of a person.
  • The mandate is a law, directive or charter that establishes and defines an organisation's powers, functions, responsibilities or sphere of activities.
  • The function is an activity, role, or purpose performed or manifested by a person, family or organisation.

You can filter results by selecting where your search terms appears specifically inside the description of the archive:

  • Name: search term appears in the name of the institution. It can be the full name of an archival institution or only parts of it.
  • Place: search term appears in the address or area of the institution. It can be the city or town, where the archival institution is located or any other place of importance (e.g. previous locations)

  • A finding aid is a structured description of archival materials per collection or fonds, up to item level.
  • A holdings guide is an overview of the collections and fonds of one archival institution.
  • A source guide is a topic-oriented overview of collections and fonds of one or several institutions.
    You can filter by one or more entity types:
  • A person (e.g. John Locke, or Jean Jaques Rousseau);
  • A family (e.g. Bonaparte, or Helgason);
  • A corporate body, i.e. the name of an institution, organisation, or company (e.g. Ministerie van Justitie, or Electro Mecánica Antonio Armentano)

Please note that this filter will only include institutions, for which a type has been provided as part of their descriptions:

  • A business archive holds the records of (often) commercial organisations.
  • A church or religious archive holds the records of church parishes or religious organisations, e.g. birth or death registers.
  • A county or local authority archive holds the records of the county's administrative bodies.
  • A media archive holds audiovisual or sound records, e.g. a film archive or the archive of a broadcasting company.
  • A municipal archive holds the records of a town or city administration.
  • A national archive holds the records of a country's administrative bodies, i.e. from ministries and other public bodies, sometimes also private papers of former ministers, chancellors, or presidents.
  • A private person or family archive holds the records forming the legacy of a prominent person or family.
  • A regional archive holds the records of a region's administrative bodies.
  • A specialised governmental archive holds records of public bodies, often operating on a national level, that are not part of the national archives' holdings.
  • A specialised non-governmental archive or archive of another cultural heritage institution hold collections from various cultural heritage institutions, eg. museum archives, libraries archives, etc
  • A university archive or archive of another research organisation holds the records pertaining to the administration of the according educational or research body.
  • Political parties, popular/labour movements and other non-governmental organisations, associations, agencies and foundations hold the archival collections of these institutions, outside of governmental records and outside of business archives (e.g., NGOs)

Enter a start and/or end date in the format DD-MM-YYYY, i.e. 01-01-1900 for 1 January 1900. This will allow you to focus your search on a specific period of time. You can use the calendar function or type directly in the text field. The checkbox "Exact date search" concentrates the search on one specific date.

Check "View in context" to view the results in the hierarchical structure of archives.

  • Choose "List view" to view the results in a simple list, ordered according to relevance or date
  • Choose "Context view" to view the results in the hierarchical structure of the holding archives.

For more details see Research Tools

Please sign in to save your searches.

A holdings guide is an overview of the collections and fonds of one archival institution.

A finding aid is a structured description of archival materials per collection or fonds up to item level.

You can filter results by selecting one or more countries of interest. You can also combine this filter with other filters. Your filter selection will appear above. Click "Clear filters" to see all results matching your initial search request again.

You can filter results by one or more holding archival institutions. You can also combine this filter with other filters. Your filter selection will appear above. Click "Clear filters" to see all results matching your initial search request again.

You can select to view results from a specific Finding Aid, i.e., a structured description of archival materials per collection or fonds up to item level. You can also combine this filter with other filters. Your filter selection will appear above. Click "Clear filters" to see all results matching your initial search request again.

You can filter by type of descriptive document:

  • "Holdings Guide": an overview of the collections and fonds of one archival institution.
  • "Source guide": a topic-oriented overview of collections and fonds of one or several institutions. a description of the archival collections available. Similar to Holdings guides
  • "Finding aid" provides more detailed descriptions of the archival materials of specific collections or fonds

You can also combine this filter with other filters. Your filter selection will appear above. Click "Clear filters" to see all results matching your initial search request again.

You can filter results by selecting "Fonds description" for a general overview or "Other descriptions" for item level. You can also combine this filter with other filters. Your filter selection will appear above. Click "Clear filters" to see all results matching your initial search request again.

You can filter results by selecting only those containing digital objects, i.e. the link to the digitised version of the archival material you are looking for. You can also combine this filter with other filters. Your filter selection will appear above. Click "Clear filters" to see all results matching your initial search request again.

You can filter results by type of digital object you are interested in:

  • Text: most documental material, such as administrative records, letters, manuscripts etc.
  • Image: includes photographs, posters, maps.
  • Sound: sound recording with no images
  • Video: moving images with or without sound
  • Unspecified: indicates that the holding institution has not specified the type of digital object
  • 3D: 3-d digital objects

You can also combine this filter with other filters. Your filter selection will appear above. Click "Clear filters" to see all results matching your initial search request again.

You can filter results based on the date of creation of the archival material (which may differ from the time period you are interested in - e.g., philosophers from the Enlightenment period reflecting on classic thinkers)

  • Full dates includes normalised date information available for date-based searches. It is recommended to combine this selection with the filters "Start timespan" and "End timespan" for more details.
  • Only descriptive dates provides the date information in human-readable format.
  • No date either includes documents where the creation date is unknown, or where date information is not in a machine-readable format

Please note that not all documents contain a machine-readable date. More information here

You can filter results based on the date of creation of the archival material (which may differ from the time period you are interested in - e.g., philosophers from the Enlightenment period reflecting on classic thinkers). This filter will only include materials with "Full dates", i.e. those that include date information available for date-based searches. You can either search for a specific date of interest or focus step by step on the time span of a century, decade, year or month. When searching for a specific date, enter the date in the format DD-MM-YYYY, i.e. 01/01/1900 for 1 January 1900, via the calendar function or by typing directly in the text field.
This filter concentrates on the earliest dates mentioned in the materials.

You can filter results based on the date of creation of the archival material (which may differ from the time period you are interested in - e.g., philosophers from the Enlightenment period reflecting on classic thinkers). This filter will only include materials with "Full dates", i.e. those that include date information available for date-based searches. You can either search for a specific date of interest or focus step by step on the time span of a century, decade, year or month. When searching for a specific date, enter the date in the format DD-MM-YYYY, i.e. 01/01/1900 for 1 January 1900, via the calendar function or by typing directly in the text field.
This filter concentrates on the latest dates mentioned in the materials.

You can filter results based on the language in which the material is written. Please note that this filter will only include materials where specific language information has been provided by the institution and is therefore in a machine-readable format. You can also combine this filter with other filters. Your selection will then be displayed above the search results (see "Search filters"). Clicking "Clear filters" will remove your selection and you will see all results matching your initial search request again.



You can filter results by selecting one or more topics of interest. Please note that this filter will only include materials where the topic has been assigned and is therefore in a machine-readable format. Read how to assign a topic to documents on the Topics page. You can also combine this filter with other filters. Your selection will then be displayed above the search results (see "Search filters"). Clicking "Clear filters" will remove your selection and you will see all results matching your initial search request again.



You can filter results by selecting where your search terms appears specifically inside the archival description:

  • The name can be the full name of a person, family or organisation as well as only parts of it, e.g. only the last name.
  • The identifier is used internally by the institution or refers to (inter)national vocabularies such as the Virtual International Authority File (VIAF).
  • The place can be the place of birth (or foundation), the place of death (or closing), the place of work or any other place of importance.
  • The occupation is the profession or job of a person
  • The mandate is a law, directive or charter that establishes and defines an organisation's powers, functions, responsibilities or sphere of activities.
  • The function is an activity, role, or purpose performed or manifested by a person, family or organisation

You can also combine this filter with other filters. Your selection will then be displayed above the search results (see "Search filters"). Clicking "Clear filters" will remove your selection and you will see all results matching your initial search request again.

You can filter results by type of entities:

  • Person (e.g., John Locke or Jean Jaques Rousseau)
  • Family (e.g., the family Bonaparte)
  • Corporate body (an institution, organisation, or company, e.g. the "Ministerie van Justitie")
You can also combine this filter with other filters. Your selection will then be displayed above the search results (see "Search filters"). Clicking "Clear filters" will remove your selection and you will see all results matching your initial search request again.

You can filter results based on the language in which the material is written. Please note that this filter will only include materials where specific language information has been provided by the institution and is therefore in a machine-readable format. You can also combine this filter with other filters. Your selection will then be displayed above the search results (see "Search filters"). Clicking "Clear filters" will remove your selection and you will see all results matching your initial search request again.

You can filter results based on the type of holding institution. Please note that this filter will only include institutions, for which a type has been provided as part of their descriptions.

  • A business archive holds the records of (often) commercial organisations.
  • A church or religious archive holds the records of church parishes or religious organisations, e.g. birth or death registers.
  • A county or local authority archive holds the records of the county's administrative bodies.
  • A media archive holds audiovisual or sound records, e.g. a film archive or the archive of a broadcasting company.
  • A municipal archive holds the records of a town or city administration.
  • A national archive holds the records of a country's administrative bodies, i.e. from ministries and other public bodies, sometimes also private papers of former ministers, chancellors, or presidents.
  • A private person or family archive holds the records forming the legacy of a prominent person or family.
  • A regional archive holds the records of a region's administrative bodies.
  • A specialised governmental archive holds records of public bodies, often operating on a national level, that are not part of the national archives' holdings.
  • A specialised non-governmental archive or archive of another cultural heritage institution hold collections from various cultural heritage institutions, eg. museum archives, libraries archives, etc
  • A university archive or archive of another research organisation holds the records pertaining to the administration of the according educational or research body.
  • Political parties, popular/labour movements and other non-governmental organisations, associations, agencies and foundations hold the archival collections of these institutions, outside of governmental records and outside of business archives (e.g., NGOs)

Write your message in your own language and use this drop-down menu to have your message translated into English or in the language of the institution for a swifter response. By checking this box and selecting a language you will send your original message along with the translated version

What kind of suggestion would you like to make?

  • Assign to topic: assign this record to one of our Topics. Topics are created following the Unesco Thesaurus
  • Suggest translation: If you have translated this archival description or the documents themselves, please send it to us as a .doc or .pdf file
  • Connect to another resource: If this object relates to another resource in Archives Portal Europe, or anywhere else on the web (e.g., an article on Wikipedia), you can suggest it to be linked to this resource
  • Other: If you have any other relevant material, such as a transcription of the document, please upload it and let us know here

This is a test area to fill out all the copyright details for Attribution Creative Commons Licence

This object is not or no longer protected by copyright and has been labelled with the Public Domain Mark. It can be used by anyone without any restrictions.

This object is made available under the Creative Commons CC0 1.0 Public Domain Dedication. All possible existing rights in the content are waived, and the object can be used by anyone without any restrictions.

This object is made available under the terms of the Creative Commons - Attribution (BY) licence. You can copy, redistribute, remix, tweak, and build upon the licensed object, even commercially, as long as you attribute the rights holder as described in the licence.

This is a test area to fill out all the copyright details for Attribution Creative Commons Share Alike Licence

This is a test area to fill out all the copyright details for NoDerivs

This is a test area to fill out all the copyright details for NonCommercial

This object is in the public domain, but has been digitised as the outcome of a public-private partnership, where the terms of the contractual agreement limit commercial use for a certain period of time. You can copy, redistribute, remix, tweak, and build upon the object for non-commercial use only.

This object has been identified as an Orphan Work in the country of first publication and in line with the requirements of the national law implementing Directive 2012/28/EU of the European Parliament and of the Council of 25 October 2012 on certain permitted uses of orphan works.

You are free to use this object in any way that is permitted by the copyright and related rights legislation that applies to your use. Please note that you are responsible for your own use, including the need to obtain other permissions e.g. with regard to publicity, privacy or moral rights.

This object is in the public domain, but is subject to known legal restrictions other than copyright which prevent its free re-use. Please contact the providing institution for more information.

This object is currently in copyright. Please contact the providing institution for more information and in order to acquire additional permissions for re-use.

The copyright status of this object has not been evaluated yet. Please contact the providing institution for more information.

You are free to use this object in any way that is permitted by the copyright and related rights legislation that applies to your use. Please note that you are responsible for your own use, including the need to obtain other permissions e.g. with regard to publicity, privacy, or moral rights.

This object is currently in copyright and the rights holder(s) have allowed re-use for educational purposes only. You are free to use this object in any way that is permitted by the copyright and related rights legislation that applies to your use. Please note that you are responsible for your own use, including the need to obtain other permissions e.g. with regard to publicity, privacy or moral rights.

Please contact the providing institution for more information and in order to acquire additional permissions for any other uses.

This object is made available under the terms of the Creative Commons - Attribution, ShareAlike (BY-SA) licence. You can copy, redistribute, remix, tweak and build upon the licensed object, even for commercial purposes, as long as you attribute the rights holder as described in the licence, and you license your adaptations of the object under the same terms.

This object is made available under the terms of the Creative Commons - Attribution, ShareAlike (BY-SA) licence. You can copy, redistribute, remix, tweak and build upon the licensed object, even for commercial purposes, as long as you attribute the rights holder as described in the licence, and you license your adaptations of the object under the same terms.

This object is made available under the terms of the Creative Commons - Attribution, No Derivates (BY-ND) licence. You can copy and redistribute the object, even commercially, as long as no alteration is made to the object and you attribute the rights holder as described in the licence.

If you remix, transform or build upon the object, you may not distribute the modified material.

This object is made available under the terms of the Creative Commons - Attribution, Non-Commercial (BY-NC) licence. You can copy, redistribute, remix, tweak, and build upon the licensed object for non-commercial use only and as long as you attribute the rights holder as described in the licence.

This object is made available under the terms of the Creative Commons - Attribution, Non-Commercial, ShareAlike (BY-NC-SA) licence. You can copy, redistribute, remix, tweak, and build upon the licensed object for non-commercial use only, as long as you attribute the rights holder as described in the licence, and as long as you license your adaptations of the object under the same terms.

This object is made available under the terms of the Creative Commons - Attribution, Non-Commercial, No Derivates (BY-NC-ND) licence. You can copy and redistribute the object for non-commercial use only, as long as no alteration is made to the object and as long as you attribute the rights holder as described in the licence.

If you remix, transform or build upon the object, you may not distribute the modified material.

This object is in the public domain, but has been digitised as the outcome of a public-private partnership, where the terms of the contractual agreement limit commercial use for a certain period of time. You can copy, redistribute, remix, tweak, and build upon the object for non-commercial use only.

This object has been identified as an Orphan Work in the country of first publication and in line with the requirements of the national law implementing Directive 2012/28/EU of the European Parliament and of the Council of 25 October 2012 on certain permitted uses of orphan works.

You are free to use this object in any way that is permitted by the copyright and related rights legislation that applies to your use. Please note that you are responsible for your own use, including the need to obtain other permissions e.g. with regard to publicity, privacy or moral rights.

This object is in the public domain, but is subject to known legal restrictions other than copyright which prevent its free re-use. Please contact the providing institution for more information.

This object is currently in copyright. Please contact the providing institution for more information and in order to acquire additional permissions for re-use.

The copyright status of this object has not been evaluated yet. Please contact the providing institution for more information.

You are free to use this object in any way that is permitted by the copyright and related rights legislation that applies to your use. Please note that you are responsible for your own use, including the need to obtain other permissions e.g. with regard to publicity, privacy, or moral rights.

This object is currently in copyright and the rights holder(s) have allowed re-use for educational purposes only. You are free to use this object in any way that is permitted by the copyright and related rights legislation that applies to your use. Please note that you are responsible for your own use, including the need to obtain other permissions e.g. with regard to publicity, privacy or moral rights.

Please contact the providing institution for more information and in order to acquire additional permissions for any other uses.

Return to search Make a suggestion Contact this institution