Geschiedenis van de instelling, 1838-1939
Bij de invoering in 1838 (na de afscheiding van België) van de op 18 april 1827 reeds
afgekondigde maar niet ingevoerde " Wet op de Zamenstelling der Rechterlijke Magt
en het beleid der Justitie" werd het noordelijk deel van de provincie Holland verdeeld
in de vier arrondissementen Amsterdam, Alkmaar, Hoorn [NOTE Bij de wet van 9 april
1877 stb. 77 werd het arrondissement Hoorn opgeheven.] en Haarlem.
De bestaande vredegerechten werden opgeheven en ingesteld als kantongerechten. Ieder
arrondissement bestaat uit een aantal kantons. Het gebied waarover een kantonrechter
rechtsprak, strekte zich uit over een stad met de omliggende dorpen en gehuchten.
Het gebied van het kantongerecht Helder, strekte zich naast de gemeenten Helder en
Wieringen uit over de eilanden Vlieland en Texel. In 1930 vormden de kantons Alkmaar,
Schagen, Helder, Hoorn en Medemblik het arrondissement Alkmaar. Eind 1933 werd de
samenstelling van de kantons gewijzigd: de kantons Medemblik en Schagen werden opgeheven
en hun rechtsgebieden opgedeeld [NOTE Bij de wet van 17 november 1933 stb. 604 werd
de indeling van de kantons gewijzigd.] . Vanaf deze wijziging bestond het arrondissement
Alkmaar uit de rechtsgebieden van de kantons Alkmaar, Den Helder en Hoorn. Voor de
plaatsen in de rechtsgebieden van de kantongerechten zie bijlagen I en II.
Competentie
De competentie van de kantongerechten was neergelegd in de artikelen 38-47 van de
Wet van den 18den April 1827 op de zamenstelling der Regterlijke magt en het beleid
der Justitie. Deze wet geldt, in gewijzigde vorm, nog steeds. De taak en competentie
zijn uitvoerig beschreven door H. G. Oost [NOTE H.G. Oost. In: Werkboek rechterlijke
archieven, 1838-1940.] .
De geschiedenis van het archief
In Helder werd in 1863 aan de Kerkgracht het voormalige Huis van Bewaring gesticht.
Een gedeelte van een apart gebouw op het terrein kreeg de bestemming van kantongerecht
[NOTE Ministerie van justitie. Kort overzicht van de geschiedenis der gebouwen bij
het Departement van Justitie in gebruik, met vermelding van de nummers waarin de stukken
zijn opgenomen.] . Waar het kantongerecht voor die tijd was ondergebracht is onbekend
gebleven. Vermoedelijk was het, net als de andere kantongerechten, aanvankelijk in
het gemeentehuis ondergebracht, maar dat is nergens bevestigd. Op 22 april 1864 werd
de eerste zitting gehouden [NOTE Serie 'Uit de geschiedenis van Den Helder van de
Heldersche Courant van 19 februari 1963.] . Het Huis van Bewaring werd in 1903 opgeheven,
waarna het hele gebouw door het kantongerecht in gebruik werd genomen. Het archief
werd opgeslagen op de zolder.
Verantwoording van de inventarisatie
Leidraad bij de inventarisatie van het archief was het "Werkboek rechterlijke archieven
1838-1940". Voor de inventarisatie is voor zover mogelijk gebruik gemaakt van het
aanbevolen ordeningsschema.
Het archief bestaat grotendeels uit een klein aantal series en de toegangen erop.
Er werden geen rolboeken van strafzaken aangetroffen.
In dit archief zijn de audiëntiebladen lijvige boeken waarin uitsluitend het verloop
van de aangebrachte zaken bijgehouden werd.
Het oudste archiefstuk is het register van aantekening hoger beroep in strafzaken
(inv.nr. 1) aangelegd in 1912 en omdat het bijgehouden is tot 1950 is het daardoor
tevens het jongste archiefstuk.
Het archief beslaat ongeveer 1,50 meter. Bij de bewerking heeft geen vernietiging
van archiefstukken plaatsgevonden.
Het archief werd niet eerder geïnventariseerd.
De inventarisatie vond plaats in het kader van de overdracht aan de rijksarchiefdienst.
Aanwijzingen voor de gebruiker
In dit archief zijn er met betrekking tot strafzaken slechts een register hoger beroep
en een register van in beslag genomen voorwerpen aan te treffen.
Voor burgerlijke zaken vormen de rolregisters de eerste toegang. Hierin worden naast
het rolnummer de namen van partijen en het verloop van de zaken vermeld.
Voor de buitengerechtelijke zaken zijn er geen toegangen.
Lijst van geraadpleegde bronnen en literatuur
Wetsteksten: wet van 18 april 1827, ingevoerd in 1838 stb. nr.20
Wet van 9 april 1877 stb. 77
Wet van 17 november 1933 stb. 604
Ministerie van Justitie. Kort overzicht van de geschiedenis der gebouwen bij het Departement van Justitie in
gebruik, met vermelding van de nummers der dossiers waarin de stukken zijn opgenomen.'s Gravenhage 1912.
H.G. Oost in: Werkboek rechterlijke archieven 1838-1940. Onder redactie van R. Huijbrecht. 's-Gravenhage 1989.
Bijlage I: De rechtsgebieden van de kantongerechten binnen het arrondissement Alkmaar,
1930-1933
Het arrondissement Alkmaar werd in 1877 gevormd door de volgende kantons met hun rechtsgebieden:
Het rechtsgebied van het kanton Alkmaar strekt zich uit over de gemeenten: Alkmaar,
Egmond-Binnen, Egmond aan Zee, Bergen, Schoorl, Noord-Scharwoude, Zuid-Scharwoude,
Broek op Langedijk, Heerhugowaard, Oterleek, Oudorp, Schermerhorn, Zuid- en Noord-Schermer,
Graft, De Rijp, Akersloot, Uitgeest, Castricum, Limmen, Heiloo, St. Pancras en Koedijk.
Het rechtsgebied van het kanton Schagen strekt zich uit over de gemeenten: Schagen,
St. Maarten, Petten, Zijpe, Callantsoog, Anna Paulowna, Wieringerwaard, Barsingerhorn,
Winkel, Nieuwe Niedorp, Oude Niedorp, Oudkarspel, Warmenhuizen en Harenkarspel.
Het rechtsgebied van het kanton Helder strekt zich uit over de gemeenten: Helder,
Texel, Vlieland en Wieringen.
Het rechtsgebied van het kanton Hoorn strekt zich uit over de gemeenten: Hoorn, Schellinkhout,
Wijdenes, Urk, Venhuizen, Bovenkarspel, Enkhuizen, Grootebroek, Hoogkarspel, Blokker,
Westwoud, Zwaag, Wognum, Ursem, Avenhorn, Beets, Oudendijk en Berkhout.
Het rechtsgebied van het kanton Medemblik strekt zich uit over de gemeenten: Medemblik,
Opperdoes, Wervershoof, Andijk, Nibbixwoud, Midwoud, Sijbekarspel, Opmeer, Hensbroek,
Hoogwoud, Abbekerk en Twisk.
Bijlage II: De rechtsgebieden van de kantongerechten binnen het arrondissement Alkmaar,
1934-1939
In 1933 werd het arrondissementsgebied gewijzigd. De samenstelling van de kantons
veranderde als volgt:
Het rechtsgebied van het kantongerecht Alkmaar strekt zich uit over de gemeenten:
Alkmaar, Egmond-Binnen, Egmond aan Zee, Bergen, Schoorl, Noord-Scharwoude, Zuid-Scharwoude,
Broek op Langedijk, Heerhugowaard, Oterleek, Oudorp, Schermerhorn, Zuid- en Noord-Schermer,
Graft, De Rijp, Beemster, Akersloot, Uitgeest, Castricum, Limmen, Heiloo, St. Pancras,
Koedijk, Warmenhuizen, Oudkarspel, Harenkarspel, St. Maarten, Schagen, Wieringerwaard,
Barsingerhorn, Winkel, Nieuwe Niedorp, Oude Niedorp en Zijpe.
Het rechtsgebied van het kantongerecht Den Helder strekt zich uit over de gemeenten:
Den Helder, Texel, Callantsoog, Anna Paulowna en Wieringen.
Het rechtsgebied van het kantongerecht Hoorn strekt zich uit over de gemeenten: Hoorn,
Schellinkhout, Wijdenes, Urk, Venhuizen, Bovenkarspel, Enkhuizen, Grootebroek, Hoogkarspel,
Blokker, Westwoud, Zwaag, Wognum, Ursem, Berkhout, Avenhorn, Oudendijk, Beets, Oosthuizen,
Warder, Middelie, Medemblik, Opperdoes, Wervershoof, Andijk, Nibbixwoud, Midwoud,
Sijbekarspel, Opmeer, Spanbroek, Obdam, Hensbroek, Hoogwoud, Abbekerk en Twisk.
