Families Kuyper en Harperink en de archieven
Peter Cuyper - Gildemeester
(Overgenomen uit: Scheepmaker, N en J. de Groen, Vakmanschap is Meesterschap, Enschede/Zwolle,
[1992])
In 1676 werd Peter Kuyper benoemd tot gildemeester van het brouwersgilde in Grol of
Grolle. De meesterproef had hij al eerder afgelegd en sindsdien was hij van een jong
zelfstandig vakman uitgegroeid tot een vakbekwaam en gezaghebbende brouwer.
Hij volgde Niclaas Hillebrandt op, die aan de beurt was af te treden. Vermoedelijk
nam hij de dubbelfunctie van secretaris-penningmeester waar, gezien een bewaard gebleven,
eigenhandig door hem geschreven: "Staat ende Rekeninghe van Peter Kuyper als Gildemeester
sijnde van het Brouwerij Gilde so van d' ontfank als d' uitgaeve van sijn administratie".
De naam geeft al aan dat Peter een kuiperszoon was, maar zijn interesse ging minder
uit naar de vaten dan naar de inhoud van die vaten: bier.
Hij maakte die overstap nadat hij getrouwd was men Jenneken. Haar vader, Willem Neerfeldt,
had in 1615 een pand gekocht, alwaar hij begon met het brouwen van bier.Tot 1876,
ruim tweeeneenhalve eeuw lang dus, werd er Grolsch bier gebrouwen in een en hetzelfde
huis in de Kevelderstraat, waarna het huis te klein werd en de brouwerij naar een
nieuw complex buiten de stadswal verhuisde.
Het bierverbruik daalde aan het einde van de 17e eeuw, toen de schepen van de Oost-Indische
Compagnie de cruyden" thee en koffie naar Nederland brachten. Men dichtte zowel de
thee als de koffie wonderkrachten toe als geneesmiddel tegen scorbuut en graveel,
scheurbuik en nierstenen.
Op het Nederlandse platteland hield men zich aanvankelijk nog verre van zulke frivoliteiten
als thee en koffie, daar bleef bij elke maaltijd de bierkan op tafel staan. Grol lag
ook ver genoeg van het decadente westen met zijn grote steden verwijderd om nog geen
last te hebben van de nieuwe drinkgewoonten, dus Peter Kuyper kon zich gemakkelijk
handhaven.
En hoe ging het verder?
Peter Kuyper overlijdt in 1684 als een vermogend man. Opvolger is zijn zoon Hermannus.
In 1734 erf Garrit, de zoon van Hermannus de brouwerij. In 1756 is hij partij in een
overeenkomst van bierbrouwers over de prijs van het loonbrouwen. Het loonbrouwen gebeurde
vaak voor rekening van boeren die van hun eigen verbouwde gerst bier lieten brouwen.
Maar uit het document blijkt dat de concurrentie zo groot was dat de brouwers het
noodzakelijk vonden om een minimumprijs van f. 0,75 voor een brouwsel van 5 groote
tonne (dat was 500 liter) vast te stellen.
De bedrijfsvoering wordt grotendeels gedaan door zijn vrouw die de brouwerij zuinig
beheert. in 1760 koopt Harmen Jan Kuiper (een zoon van Garrit) een nieuwe brouwketel
van de smid-koperslager Jan Hendrik Ventrop uit Bocholt met inruiling van de oude
plus f. 183,00. De nieuwe woog 522 pond, de oude 337 pond. De brouwcapaciteit werd
dus uitgebreid en vijftien jaar later werd ook deze ketel geruild voor een nog grotere
ketel van 639 pond met bijbetaling van f. 341,00. Deze ketel was afkomstig 'van den
huize Slangenborg' in de buurt van Doetinchem.
Harmen Jan brengt het bedrijf tot grote bloei, maar we zouden bijna denken dat hij
geschiedschrijver in plaats van bierbrouwer geworden is, want hij beschrijft op 15
juni 1795 in geuren en kleuren de afkondiging van de alliantie met de Franse Republiek
(het begin van de Bataafse Republiek) die een dag daarvoor was geschied [NOTE Inv.
nr. 428] .
Aan het eind van het stuk komt echter de ware aard weer naar boven want daar staat,
met een nieuwe pen geschreven: "Door H.J. Kuiper hiertoe gebrouwen 9 groote tonne
bier, die hierover verteerd is".
Harmen Jan had als vooraanstaand burger diverse nevenactiviteiten in Grolle. Zo was
hij 'proefer van de gebrande wateren', officier bij de schutterij, die vanaf 1793
in verband met de oorlogsdreiging volledig gemobiliseerd was, en bestuurder van het
gasthuis. Vanaf 1806 wordt het bedrijf geleid door Gerard Harperink, die getrouwd
is met Joanna Maria Kuyper, dochter van Herman Jan.
Uit een aangifte tot brouwen uit 1812 gesteld in de Franse taal blijkt dat de brouwketel
een inhoud heeft van 900 liter.
Op de stukken betreffende de periode van 1830 tot 1854 komt de handtekening van Petrus
Harperink voor die met zijn broer Wilhelm de brouwerij van vader Gerard had overgenomen.
Hoewel de meeste brouwerijen in de Achterhoek in die tijd slechts plaatselijke afnemers
hadden was het afzetgebied van brouwerij 'De Klok' blijkens een klantenlijst van 1850
toen reeds uitgebreid tot het gebied tussen Winterswijk, Haaksbergen en Deventer.
De brouwerij met herberg 'De Lange Gang' blijken te klein voor de sterk gestegen omzet
en in 1876 bouwen de gebroeders Harperink een nieuwe brouwerij net buiten de stadwallen
aan de Eibergseweg. De nieuwbouw blijkt te hoog gegrepen. De extra lasten leggen een
zware druk op de resultaten en dit gaat ten koste van de kwaliteit van het bier. Het
bier van de nieuwe brouwerij heeft een slechte naam, en als in 1888 de zoon van Petrus,
Gerhard, de brouwerij overneemt is de omzet nog maar een fractie van die van twintig
jaar eerder. Gerhard blijft op bescheiden schaal brouwen tot in 1895 de brouwerij
door Theo J. de Groen wordt gekocht.
Genealogisch overzicht families Kuyper en Harperink
(I) Peter Kuyper, overl vóór 1686 X Jenneken Neerfeldt (ook: Erffelt of Brouwers)
(II) Hermanus Kuyper (zoon van Peter Kuyper) tr. 25-8-1689 te Groenlo Maria Hackenbroek,
dochter van Jan Hackenbroek
(III) Gerrit Kuyper (zoon van Hermanus Kuyper), gedoopt 9-7-1702 te Groenlo, trouwt
1730 te Groenlo Jenneken Pijpers, dochter van wijlen Jan Pijpers
(IV) Harmen Jan Kuyper (zoon van Gerrit Kuyper), gedoopt 6-5-1735 te Groenlo, trouwt
24-1-1761 te Groenlo Maria Johanna Aleida Hakkenbroek, dochter van Arnold Hakkenbroek
(V) Gerardus Johannes Harperink (zoon van Henricus Harperink en Agnes Mechtildis Bonenberg),
gedoopt 29-6-1770, trouwt 29-4-1806 te Groenlo Johanna Maria Kuiper (dochter van Harmen
Jan Kuyper en Maria Johanna Aleida Hakkenbroek), gedoopt 26-6-1779
(VIa) Petrus Engelbertus Harperink (zoon van Gerardus Johannes Harperink en Johanna
Maria Kuiper), gedoopt 19-5-1811, trouwt 25-11-1850 te Groenlo Gerharda Johanna Florijn
op 't Marveld
(VIb) Wilhelmus Gerardus Harperink (zoon van Gerardus Johannes Harperink en Johanna
Maria Kuiper), geboren 24-9-1818 te Groenlo, trouwt 11-9-1849 te Winterswijk Johanna
Gesina Balink (dochter van Joannes Antonius Balink en Hendrika Berendina ter Steeg),
geboren 31-12-1822 te Winterswijk
(VII) Gerhardus Johannes Hermanus Harperink (zoon van Petrus Engelbertus Harperink
en Gerharda Johanna Florijn), geboren 24-11-1851, overleden april 1927, trouwt 29-9-1881
te Groenlo Johanna Chartharina Weninck (dochter van Johannes Bernardus Weninck en
Engelina Cristina Deppe), geboren 15-4-1854, overleden april 1927
De Lange Gang in de Kevelderstraat te Groenlo
(Overgenomen uit: Vemer, W.P., Kroniek van Groenlo, Groenlo z.j.)
[...] thans het welbekende café 'De Lange Gank' bewoond door Th. Nales. Vanaf 1615
tot 1854 [NOTE Dit jaartal lijkt onjuist te zijn. In 1876 vragen de gebroeders (W.G.
en P.E.) Harperink, bierbrouwers te Groenlo, vergunning aan voor het oprichten van
een bierbrouwerij op het perceel sectie A nr. 398 in de kadastrale gemeente Groenlo,
gelegen aan de grindweg van Groenlo naar Eibergen (Archief Gemeentebestuur Groenlo
1811-1932, inv. nr. 1169)] was in dit pand de Bierbrouwerij 'De Clock' gevestigd,
die daarna verplaatst werd naar de Eibergseweg, waar ze nu nog als Grolsche Bierbrouwerij
in vol bedrijf is. Zoals vroeger algemeen gebruikelijk exploiteerden bierbrouwers
tevens een herberg. De brouwerij, in 1854 in het bezit van de familie Harperink, werd
verplaatst, de herberg, toen 'De Klok', nu 'De Lange Gank', bleef.
Het archief
(Overgenomen uit: Vemer, W.P., Kroniek van Groenlo, Groenlo z.j.)
Op de stoffige zolder van het pand aan de Kevelderstraat werd in 1951 een kist met
boeken en papieren gevonden, waarvan de oudste dateren uit het begin van de zeventiende
eeuw. Deze documenten geven, later aangevuld met de resultaten van onderzoekingen
in de Rijks- en andere archieven een goed inzicht in de geschiedenis van de Grolsche
Bierbrouwerij en -hetgeen van meer algemeen belang is- in de gewoonten en gebruiken
van het dagelijks leven in en om het stadje in de zeventiende en achttiende eeuw.
NV Bierbrouwerij "De Klok" te Groenlo en Enschede
In 1895 wordt de Enschedese Bierbrouwerij opgericht. Deze brouwerij fuseert in 1922
met de Groenlose brouwerij 'De Klok' van de familie De Groen tot de NV Bierbrouwerij
'De Klok'. De 'Beiersch Bierbrouwerij De Klok' werd in 1897 te Groenlo opgericht door
Th.J. de Groen. Het was een voortzetting van de brouwerij van de familie Harperink.
In 1954 krijgt de brouwerij de naam 'NV Grolsche Bierbrouwerij'.
Archiefvorming
Rechtsvoorgangers
De Grolsche Bierbrouwerij te Enschede heeft sinds ze in het bezit ervan kwam steeds
zorg gedragen voor de bewaring van de historische archieven van de families Cuyper
en Harperink. Met betrekking tot het beheer en de raadpleging van deze stukken werd
door de Grolsche Bierbrouwerij correspondentie gevoerd met derden. Ook werd door het
concern zelf voor promotiedoeleinden uitgebreid gebruik gemaakt van dit archiefmateriaal.
Het familie- en bedrijfsarchief Kuyper/Harperink
Twee zaken vallen op aan het archief van de familie Cuyper/Kuijper/Harperink zoals
het aan het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers in bewaring is gegeven. Ten eerste
is het deels een familiearchief en deels een bedrijfsarchief, ten tweede is het onvolledig.
Het archief van een instelling of bedrijf zou volgens het structuurbeginsel moeten
corresponderen met de structuur van de instelling of het bedrijf in kwestie. Een dergelijke
structuur hebben wij echter bij het archief nauwelijks kunnen ontdekken. Voor de 17e,
18e en 19e eeuw is dit te verklaren uit het feit dat er bij een familiearchief meestal
geen duidelijke scheiding tussen familie- en bedrijfskapitaal plaats vindt. Stukken,
afkomstig van Peter Cuyper als gildemeester van het brouwersgilde werden bij inventarisatie
in 2010 niet aangetroffen evenals stukken betreffende aankoop van brouwketels. Genoemde
stukken zijn ten behoeve van de publicatie 'Vakmanschap is Meesterschap' door N. Scheepmaker
en N. en J. de Groen [1992] gefotografeerd en waren toen dus nog aanwezig.
Het is de vraag of de (gedrukte) verordeningen enz. [NOTE Inv. nrs. 161 - 167, 212,
213] uit andere plaatsen in de Republiek door Kuiper/Harperink zijn verworven. De
kans is groot dat de stukken later zijn aangekocht om als documentatie te dienen bij
het archief.
Enschedese Bierbrouwerij - NV Bierbrouwerij 'De Klok'.
De archieven van de Enschedesche Bierbrouwerij en van de NV Bierbrouwerij 'De Klok'
werden gevormd in het bedrijf te Enschede.
Van veel stukken werden transcripties vervaardigd. Voor een aantal van deze transcripties
is ook gebruik gemaakt van archiefbescheiden die in bezit zijn gebleven van de familie
De Groen.
Toegankelijkheid en onderzoek
In de opdracht van de Grolsche Bierbrouwerij zijn in ieder geval twee historici nauw
betrokken geweest bij het toegankelijk maken van het archief en het doen van historisch
onderzoek.
Mevrouw M.A. Verkade [NOTE Dr. Margaretha Adriana Verkade, geb. 16-8-1908 te Zaandam,
overl. te Koog aan de Zaan] deed onderzoek in het archief en verwerkte de onderzoeksresultaten
in een serie publicaties die onder de titel 'Merckwaerdige Bierologie' verschenen
in een reclamecampagne. Mevrouw Verkade beperkte zich tot het oudste gedeelte van
het archief, d.w.z. het familiearchief Kuiper/Harperink.
Mevrouw M.G. Bataille - van den Berg [NOTE wonende te Stad Delden] hield zich vooral
bezig met het toegankelijk maken van het archief. Zij beperkte zich niet alleen tot
het oude familiearchief, maar nam ook het gedeelte ná 1895 op in haar bewerking.
Materiële toestand
Stukken uit het oudste gedeelte van het archief (inv. nrs. 1 - 506), die daarvoor
in aanmerking kwamen, zijn in 2014 gerestaureerd. De bibliotheek (inv. nrs. 507 -
534) is, hoewel ze zich in een zeer slechte materiële staat bevindt, niet gerestaureerd.
Om die reden zijn deze inventarisnummers niet voor raadpleging op te vragen.
De omvang van dit archief bedraagt 11,5 strekkende meter. Doetinchem, winter/voorjaar
2015. H.G. Nijman
Literatuur
Groen, R. de, Grolsch, 400 jaar karakter, [Haarlem], 2015
Scheepmaker, N en J. de Groen, Vakmanschap is Meesterschap, Enschede/Zwolle, [1992]
Vemer, W.P., Kroniek van Groenlo, Groenlo z.j.
Verhaaf, M., Iconic packaging. De Grolsch beugelfles, Amsterdam, 2015