Return to search

Drentsche Boerenbond

1933-1939 Reference: 0678

View context

Nederland
Drents Archief

Finding aid sub-groups

https://proxy.archieven.nl/34/F1FD2543BBA8465A8810F8BAC1C5656A
2024
Drents Archief
Nederlands

Other descriptive information

Boerenbonden

De slechte landbouwsituatie in de twintiger en dertiger jaren leidde in de loop van 1931 tot de oprichting van actie- en crisiscomité's. In dag- en landbouwbladen verschenen tal van ingezonden stukken, waarin soms heftig tot actie werd aangespoord, en adressen werden verzonden aan de ministerraad. Een urgentieprogramma, door de grote landelijke land- en tuinbouworganisaties, Koninklijk Nederlandsch Landbouw Comité, Koninklijke Nederlandsche Boeren- en Tuindersbond en Christelijke Boeren- en Tuindersbond, en de provinciale landbouwmaatschappijen gezamenlijk aangeboden aan de regering, had niet veel effect gehad. In het Drentsch Landbouwblad van 8 oktober 1931 werd door drie jonge boeren uit Annerveen, H.J. Hemming, K. Pot en G. Dieters, gepleit voor een demonstratie in Den Haag, "waar nu geen hulp meer gevráágd maar geëist moest worden", terwijl de oprichting van een algemene boerenorganisatie wenselijk werd geacht.

Op 5 november 1931 werd in Assen met enkele belangstellenden vergaderd, om tot oprichting van een nationale boerenpartij of agrarische partij te komen. Contact werd gezocht met J. Smid, landbouweconoom en oud-referendaris van landbouw, maar deze was aanvankelijk niet voor de zaak te winnen. Op 5 en 23 december werden eveneens vergaderingen in Assen gehouden. Voor laatstgenoemde vergadering was het wèl gelukt J. Smid te bewegen het woord te voeren. De vergadering van de 23e, in Bellevue, trok een overweldigende belangstelling, zodat de leiding zich genoodzaakt zag om gelijktijdig een tweede bijeenkomst in het Concerthuis te houden. Smid voerde het woord in Bellevue en zijn betoog maakte veel indruk. Hij pleitte voor de oprichting van een organisatie, die de belangen van de boerenstand op politiek gebied zou behartigen.

Een volgende vergadering vond op 16 januari 1932 in Assen plaats, waarbij ditmaal de dagelijkse besturen van verscheidene landbouworganisaties uit het noorden en vertegenwoordigers van plaatselijke landbouwverenigingen uit geheel Drenthe aanwezig waren. Diverse leidende figuren uit de grote landbouworganisaties verklaarden zich tegen de plannen voor een nieuwe organisatie: hiermee kon de eenheid in de landbouwwereld afbreuk worden gedaan. Smid verkondigde dat de situatie alleen kon worden verbeterd, als invloed kon worden uitgeoefend op het regeringsbeleid door middel van een grote politieke boerenbeweging. Het standpunt van Smid oogstte de meeste bijval en nog diezelfde dag werd besloten tot oprichting van de Drentsche Boerenbond (men beperkte zich tot Drenthe, omdat men eerst provinciaal tot ontplooiing wilde komen).

In het voorlopig bestuur van de nieuwe bond werden mensen gekozen, die afkomstig waren uit verschillende delen van de provincie. De opdracht welke dit voorlopig bestuur ontving was tweeledig: zorgen dat er meerdere regeringsmaatregelen werden genomen ten bate van de landbouw en trachten de organisatie tot een sterke beweging uit te bouwen, zowel in als buiten Drenthe. In de eerste bestuursvergadering werd A. Jongbloed tot voorzitter, E.Z. Oldenbanning tot vice-voorzitter en J. ter Haar tot secretaris-penningmeester benoemd (Jongbloed trok zich wegens persoonlijke omstandigheden terug, waarna Oldenbanning het voorzitterschap overnam).

Op 21 januari 1932 werd in Friesland de Friesche Agrarische Bond opgericht, spoedig daarna gevolgd door de totstandkoming van de Groninger Boerenbond. Begin 1933 werden ook in Holland, Overijsel en Gelderland boerenbonden opgericht, waarbij die in Gelderland ook Noord-Brabant tot werkgebied kreeg en derhalve Zuidelijk Agrarische Bond heette.

Van samenwerking met de oude landbouworganisaties was in 1932 geen sprake, hier en daar werden de boerenbonden zelfs actief tegengewerkt. Ook de akkerbouwers in de kleigebieden waren niet enthousiast. Zij hadden in 1931, in tegenstelling tot de zandboeren, belangrijke regeringssteun ontvangen en zij liepen niet warm voor een bond, die in eerste instantie de belangen van de zand- en veenkoloniale boeren behartigde. De onbekendheid met doel en streven van de boerenbonden in Nederland heeft eveneens belemmerend gewerkt. Toch maakte met name de Drentsche boerenbond in 1932 een spectaculaire groei door: in twee maanden tijd waren tussen de 7500 en 8000 boeren lid geworden (ter vergelijking: het Drentsch Landbouw Genootschap had in die dagen ruim 8000 leden, de CBTB ongeveer 1000).

Ondanks het wantrouwen en de tegenwerking van hun kant achtten enige provinciale landbouwmaatschappijen het al spoedig gewenst om "informatorische" besprekingen met de boerenbonden te houden. In Groningen vond op 28 september 1932 een ontmoeting plaats tussen Groninger Boerenbond en Groninger Maatschappij van Landbouw, waarbij werd gepraat over de afbakening van elkaars werkterrein. Een half jaar later, op 22 maart 1933, werden ook tussen de Drentsche Boerenbond en het DLG definitieve afspraken gemaakt omtrent ieders arbeidsveld. Er werd ook overleg gepleegd met de leiding van verschillende politieke partijen en met kamerleden, om de regering en volksvertegenwoordiging op de hoogte te brengen van de noden van de landbouwende bevolking. Pogingen werden in het werk gesteld om agrarische kandidaten op verkiesbare plaatsen te krijgen en steun te verwerven voor het programma der boerenbonden.

Vanaf de oprichting zag het bestuur de noodzaak in van een eigen publiciteitsmedium. Toen een poging om een eigen mededelingenblad als inlegvel in het Drentsch Landbouwblad te krijgen mislukte, besloten de gezamenlijke boerenbonden tot uitgave van een eigen blad. Het eerste nummer van deze nieuwe krant, "Landbouw en Maatschappij", verscheen op 25 augustus 1932. Redactieleider werd J. Smid, redactiesecretaris J. ter Haar. "Landbouw en Maatschappij" verscheen aanvankelijk één keer per veertien dagen.

Nationale Bond Landbouw en Maatschappij

Vanaf het begin was de onderlinge samenwerking tussen de boerenbonden hecht. Bij belangrijke zaken werd naar buiten toe opgetreden onder de naam "Samenwerkende Boerenbonden". Al verscheidene keren werd er aangedrongen op de vorming van één nationale bond. Op 29 mei 1933 werd in Meppel tot de oprichting van een landelijke bond besloten, genaamd Nationale Bond Landbouw en Maatschappij. Het doel van "L en M" werd in de concept-statuten als volgt omschreven: De bevordering van de stoffelijke welvaart van de Nederlandsche bevolking in het algemeen en van de plattelandsbevolking in het bijzonder, met eerbiediging van ieders godsdienstige overtuiging. In de definitief op 15 oktober 1934 vastgestelde en op 21 januari 1935 koninklijk goedgekeurde statuten werd "de behartiging van de culturele belangen" aan het doel van de vereniging toegevoegd. De provinciale reglementen werden aangepast aan de statuten en het huishoudelijk reglement van L en M.

Begin 1934 telde de Nationale Bond Landbouw en Maatschappij in totaal 16.000 leden, waarvan ruim 9.000 in Drenthe dat vanaf het begin een numeriek spectaculaire positie in L en M innam. In het landelijk hoofdbestuur waren de Drenten ook ruim vertegenwoordigd: 4 van de 13 zetels werden door hen bezet. De voorzitter was eveneens een Drent, E.Z. Oldenbanning (tevens voorzitter van de afdeling Drenthe van L en M), die tot 1940 in functie is gebleven. Smid was adviserend lid van het bestuur. In de Drentsche dorpen waren veel agrariërs en dorpsmidddenstanders lid van L en M; daarnaast bleven velen nog lid van het Drentsch Landbouw Genootschap.

In 1935, vlak voor de Statenverkiezingen, adviseerde het bestuur van L en M de leden om op de NSB te stemmen, met het oog op het landbouwprogramma van deze partij. De verkiezingen werden een groot succes voor de NSB en de andere politieke partijen verweten L en M dat zij te vriendelijk was geweest voor deze partij.

De verhouding tot de politieke partijen werd slechter. Van de landbouworganisaties was het KNLC op het punt van samenwerking nog het meest flexibel, terwijl de christelijke en katholieke organisaties zich het meest afwijzend opstelden. In 1935 was L en M er toch in geslaagd om wat meer ontzag te verwerven in Nederland, niet in de laatste plaats door toedoen van J. Smid. Van verschillende kanten was er serieuze aandacht en er ontstonden contacten met kringen, waar men zich voorheen min of meer had genegeerd voor relaties met de boerenbonden. In het bestuur van L en M heeft men bewust geprobeerd het aanzien van L en M op te vijzelen, door ' sterker dan in voorgaande jaren ' de sociaal-culturele betekenis van de boerenstand voor de gehele samenleving te onderstrepen.

In de jeugdclubs van L en M werd het besef voor het "cultureel-eigene" van de plattelandsbevolking bijgebracht. In de loop van 1935 waren deze jeugdverenigingen ontstaan. Aanvankelijk werden er op propaganda- avonden van L en M met veel succes toneelstukjes opgevoerd. Na de Landdag van 16 juli 1935 (door L en M gehouden te Assen) werden in verschillende plaatsen in Drenthe jeugdclubs opgericht. De nadruk werd gelegd op de sociale een culturele vorming en op de verhoging van de waarden en normen van de eigen plattelandscultuur, op christelijke grondslag. Begin augustus waren er ongeveer 15 van deze jeugdverenigingen in Drenthe, waar jongeren tussen 18 en 35 jaar bij aangesloten waren. Door middel van vergaderingen, lezingen, excursies, kampen enz. moesten de doelstellingen en idealen gerealiseerd worden. Op velerlei gebied waren de jeugdclubs actief: gezinsleven, buurtschap, arbeidsverhoudingen, levensstijl, volkskunde, plattelandstoneel en -literatuur, volkszang enz. De jeugdverenigingen maakten een explosieve groei door. Eind 1935 waren er 19 clubs met ongeveer 1500 leden, in 1937 106 (!) clubs met ruim 5000 leden. Alleen al in Drenthe waren er 71 clubs. Een commissie werd ingesteld om leiding te geven aan deze jeugdafdelingen.

Naast de vorming van de jeugd nam ook de propaganda een belangrijke plaats in. Op plaatselijk, provinciaal en nationaal niveau werd propaganda voor L en M gemaakt. In vele plaatsen waren plaatselijke propagandisten actief en ook in sommige provincies werden speciale provinciale propagandisten aangesteld. In de beginjaren functioneerden de propagandadiensten echter niet optimaal, zodat aan het eind van de dertiger jaren een aparte commissie werd ingesteld met het doel de propaganda te uniformeren en te verbeteren.

Per 1 augustus 1934 verscheen het nieuwsblad "Landbouw en Maatschappij" wekelijks. Het bestuur van L en M was echter niet tevreden. Het meende dat de grote landelijke pers onvoldoende begrip toonde voor de noden van het platteland en een gebrek aan inzicht had in de sociale en culturele betekenis van de boerenstand. De publieke opinie werd gevormd door een pers, die door het "grootstedelijk kapitaal" werd gesteund, waartegen L en M onvoldoende tegenwicht kon vormen. Een eigen drukkerij leek noodzakelijk en was bovendien financieel aantrekkelijk. Op 13 augustus 1935 werd de NV De Agrarische Pers opgericht, waarmee de mogelijkheid werd geopend om een eigen nieuwsblad uit te geven. Vanaf 1 oktober 1936 verscheen te Meppel het "Agrarisch Nieuwsblad", het eerste jaar drie keer per week, vanaf 1 oktober 1937 dagelijks. Het was een uitgave verzorgd door een aan L en M gelieerde combinatie. Het Agrarisch Nieuwsblad helde over naar bedekte NSB- en nazipropaganda.

In juli 1935 telde L en M meer dan 20.000 leden, maar dit aantal nam nauwelijks nog toe. Bij de kerkelijke, orthodoxe en traditioneel ingestelde boerenbevolking in Overijssel, Gelderland en Noord-Brabant kreeg L en M amper aanhang; in Limburg meldde zich zelfs geen enkel lid aan. In Holland en Zeeland ging het om kleine aantallen (Noord-Holland 600 leden, Zeeland 200 leden).

In 1936 werden door L en M vergeefse pogingen ondernomen om met de provinciale, bij het KNLC aangesloten landbouworganisaties samen te werken. De provinciale en landelijke landbouworganisaties stelden zich zeer gereserveerd op ten opzichte van L en M. De bij KLNC aangesloten verenigingen (met name de "rechtse") konden het politiek-economische programma van L en M niet onderschrijven. De weg die L en M insloeg, was ook voor het KLNC onaanvaardbaar. Men wilde de goede verstandhouding met L en M echter wel behouden, doch zonder nauwe samenwerking. Ook de Agrarische Pers werd afgekeurd. Het landbouwstandpunt moest onder de aandacht van een breed lezerspubliek worden gebracht, maar met een eigen agrarische pers zou men de lezers van de grote dagbladen niet bereiken, "men zou alleen maar spreken tot diegenen, die niet meer bekeerd behoeven te worden".

Overeenkomstig haar doelstelling wilde L en M meer zijn dan alleen maar een boerenbeweging, maar zij had weinig aantrekkingskracht op andere bevolkingsgroepen. Vooral in Drenthe telde L en M nog wel wat middenstanders en landarbeiders onder haar leden, maar de anti-socialistische tendens van L en M weerhield veel "rode" landarbeiders van aansluiting. Zij beschuldigden L en M van relaties met de NSB. L en M was de NSB echter tegemoet getreden zoals zij dat andere partijen had gedaan, maar hierdoor had zij die politieke en kerkelijke groeperingen tegen zich in het harnas gejaagd, die stelling hadden genomen tegen het fascisme. Er heerste twijfel over de "neutrale" houding van L en M; sommigen meenden, dat zij een bijwagen of mantelorganisatie van de NSB was (enkele zeer bekende leden van L en M waren openlijk lid van de NSB). L en M kende voor- en tegenstanders van de NSB. Maar zij werd min of meer de fascistische hoek in gedreven, doordat zij kritiek uitoefende op de democratie.

De Kamerverkiezingen van 1937 brachten de NSB een nederlaag toe. Ten opzichte van 1935 werd zijn stemmenpercentage bijna gehalveerd. De terugval in Drenthe was overigens het geringst. Eind 1937 was het enthousiasme binnen de verscheidene afdelingen van L en M sterk bekoeld. Van sommige plaatselijke propagandisten ging nog maar weinig activiteit uit. Ook in verscheidene jeugdclubs verflauwde de belangstelling. Verschillende oorzaken zijn aanwijsbaar voor deze ontwikkeling. Ten eerste was het "heilige vuur" bij veel boeren wat gedoofd doordat in 1937 de economische situatie, met name op de zandgronden, gunstiger was dan in voorgaande jaren. Voorts ondervond L en M voor haar landbouwpolitieke ideeën weinig steun en medewerking van de landbouworganisaties, integendeel, zij werd fel bestreden en bovendien beschuldigd van NSB- en nazi- sympathieën. Tenslotte was er door L en M op landbouwpolitiek gebied nog geen enkel tastbaar resultaat bereikt.

L en M pleitte al jaren voor opheffing van de onrechtvaardig geachte verschillen in beloning tussen agrarische en niet-agrarische arbeid. In 1937 werd door de Tweede Kamer de begroting op het Landbouwcrisisfonds aangenomen. Op de wanverhouding in beloning was weliswaar door enkele Kamerleden geattendeerd, maar het was bij woorden gebleven, hetgeen bij L en M tot teleurstelling en verbittering had geleid. Een wijziging van regeringsvorm werd door L en M wenselijk geacht, al kon men zich over een specifieke vorm niet uitspreken. Het niet tegemoetkomen aan de verlangens van L en M leidde tot toenemende frustratie en resulteerde geleidelijk in een aggressievere opstelling en meer radicale opvattingen.

Vanaf 1938 hadden pogingen tot samenwerking met andere organisaties zo goed als geen resultaat meer, hoewel binnen landbouwkringen de gesprekken met anderen toch gaande werden gehouden. In de winter en het voorjaar van 1939 werden enige besprekingen gevoerd met de Groninger Maatschappij van Landbouw, evenals met het KNLC. L en M wilde overgaan tot een andere strijdwijze, met harder optreden en met krachtiger taal, een tactiek die zelfs de voorzichtige Smid goedkeurde omdat "zakelijke redenering de anderen niet had overtuigd van de noodzaak van sociale en economische heroriëntering". De jaarlijkse Landdag in 1939 stond dan ook in het teken van de strijd. Smid en Ruiter voerden er het woord. Smid legde uit dat zijn streven om anderen te overtuigen "met een op deugdelijke argumenten en ernstige studie berustend, zakelijk betoog" was mislukt. Blijkbaar was een fellere strijdmethode nodig.

In een ledenraadsvergadering, waar ook afgevaardigden van verscheidene politieke partijen aanwezig waren, werd voor 't eerst gesproken over staatkundige hervormingen. Op de vergadering van het hoofdbestuur van 31 juli 1939 werd verkondigd dat het parlementarisme had gefaald en dat daarom samenwerking zou moeten worden gezocht met andere groepen, die een autoritaire staatsvorm nastreefden, om zo te komen tot een nationale concentratie. De Duitse inval in Polen, met daaropvolgend de Engelse en Franse oorlogsverklaring aan Duitsland, noodzaakte het bestuur van L en M echter om zijn staatkundig streven voorlopig te laten varen. Medio september werd in "Landbouw en Maatschappij" aan de leden van L en M medegedeeld dat de regeringsmaatregelen "langs de weg van opbouwende kritiek" zouden worden beoordeeld.

Ook in 1939 was er een afnemend enthousiasme bij de leden. Het bestuur zag in dat verandering van strategie en intensivering van de propaganda noodzakelijk waren om de "laksheid" bij de leden te bestrijden. De financiële middelen ontbraken hier echter voor. De verkoop van brochures, insignes, toneelstukjes en kalenders, het houden van extra collectes, overschotten van Landdagen, het Propagandafonds en de afdracht per abonnee door de Agrarische Pers brachten weliswaar een aanzienlijk bedrag in het laadje (naast de ledencontributie), maar de financiën bleven beperkt. En dan waren de bestuursleden en de adviseurs nog volledig onbetaald.

In mei 1940, na de Duitse inval, stond L en M de opbouw van een nieuwe volksgemeenschap voor ogen, waarin de scheidsmuren tussen de verschillende bevolkingsgroepen zouden verdwijnen. De agrarische richtlijnen van L en M zouden hierbij worden gehanteerd. Tussen L en M-leden van verschillende groeperingen (waaronder de NSB) werden diverse vergaderingen gehouden, die evenwel geen van alle succesvol waren. Eind juni besloot L en M zelfstandig te proberen de reorganisatie van de Nederlandse landbouw te verwezenlijken. In juli vonden hiertoe de eerste contacten plaats met de Duitse autoriteiten.

In diezelfde maand was het Nederlandsch Boerenfront tot stand gekomen, gegroeid uit de Agrarische Dienst van de NSB. Het stond onder leiding van E.J. Roskam, een der oudste medewerkers van Mussert. De acties van L en M waren de leiding van de NSB niet ontgaan; ook de NSB telde een aantal agrarische leden met ambitie voor een toekomstige leidende positie in agrarisch Nederland. De NSB-leden van L en M behoorden automatisch tot het Boerenfront en in verschillende provincies waren uit deze leden Boerenfront-leiders gerecruteerd. De oprichting van het Boerenfront werd door het bestuur van L en M als een direct gevaar gezien voor de eigen activiteiten. Mede op aandrang van de eigen NSB-leden werd met het Boerenfront overleg gepleegd ten einde onnodige conflicten te voorkomen; over de noodzaak van een reorganisatie van de landbouw bestond immers geen verschil van mening. Het Boerenfront stelde als eis dat L en M zich bij het Boerenfront zou aansluiten, maar dit was voor L en M onaanvaardbaar omdat het grootste deel der leden geen NSB-lid was en nooit voor aansluiting zou voelen. Ook andere eisen van Boerenfront-zijde werden door L en M afgewezen. Wel wilde L en M zover gaan om samen met het Boerenfront een nieuwe organisatie te vormen, maar los van de NSB, wat door het Boerenfront uiteraard van de hand werd gewezen. Toch werd besloten om een goede verstandhouding met het Boerenfront op te bouwen, maar zonder aan de eisen en voorwaarden van laatstgenoemde beweging tegemoet te komen.

Met het KLNC werden er in juli en augustus besprekingen gevoerd om te komen tot centrale provinciale commissies. Begin oktober werd door L en M een landelijke commissie ingesteld, teneinde de provinciale commissies te coördineren in één overkoepelend landelijk verband. Kort hiervoor hadden de Duitse autoriteiten het bestuur van L en M echter laten weten, dat ook het Boerenfront bij de nieuw te stichten organisatie moest worden betrokken. Korte tijd later deelden de Duitsers mee, dat alleen samenwerking op de voorwaarden van het Boerenfront werd aanvaard. De beslissing tot een fusie met het Boerenfront viel in de ledenraadsvergadering van 11 november 1940. Direct na de aansluiting trok Smid zich terug uit het bestuur. Eind december 1940 werd de Nationale Bond Landbouw en Maatschappij ontbonden.

Agrarisch Front en Landstand

In bezet Nederland moest ook een op de nationaal-socialistische ideologie geënte organisatie komen, die allen zou omvatten die rechtstreeks en zelfstandig waren betrokken bij de voedselproductie: boeren, tuinders en vissers. In Duitsland waren zij in de Reichsnährstand opgenomen. Dit concept vergde dat de in Nederland overkoepelende organisaties moesten verdwijnen: KNLC, KNBTBT, CBTB en L en M. In de zomer en herfst van 1940 was het Duitse beleid erop gericht om al deze organisaties in één grote organisatie samen te brengen, maar dit mislukte. Alleen L en M was tot een fusie met het Boerenfront overgegaan, waaruit het Nederlandsch Agrarisch Front was ontstaan, onder leiding van Roskam. Deze nieuwe formatie was bedoeld als kern, rondom welke verdere concentratie van de landbouworganisaties zou moeten plaatsvinden.

Een pendant van de Reichsnährstand moest worden opgericht, dat de naam Nederlandsche Landstand zou krijgen. Leider zou ook Roskam worden. Op 22 oktober 1941 verscheen de verordening, die de Nederlandsche Landstand in het leven riep als een publieksrechtelijke organisatie, maar wel onder toezicht van de secretaris- generaal van Landbouw en Visserij. Alle boeren, tuinders en vissers werden geacht automatisch lid te zijn, maar alle grote landelijke landbouworganisaties weigerden, evenals alle provinciale landbouwmaatschappijen (behalve de Friesche Maatschappij van Landbouw, waarvan NSB-lid Ruiter voorzitter was). Hierop werden het KNLC, het KNBTB en het CBTB door de Commissaris voor de niet-commerciële verenigingen en stichtingen ontbonden. De provinciale landbouwmaatschappijen lijfde hij met één pennestreek in bij de Landstand.

Jan Smid

Zonder de invloed van Jan Smid zou de oprichting van de boerenbonden nauwelijks denkbaar zijn geweest, en ook nadien heeft hij zijn stempel gedrukt op de ontwikkeling van de agrarische beweging.

Smid was al 66 jaar, toen hij 1931 op de protestvergadering in Assen het woord voerde, een zeer intelligente en ook zeer christelijk denkende man. Door gezondheidsredenen gedwongen om nog op betrekkelijk jonge leeftijd zijn onderwijzersambt neer te leggen, werd hij in 1903 als ambtenaar aangesteld op de afdeling Landbouw van het Departement van Waterstaat, Handel en Nijverheid, waar hij was belast met de zorg voor de landbouwstatistiek en met de uitgave van verschillende publicaties. In 1906 had hij zitting in de Staatscommissie voor de Landbouw, van 1909 tot 1914 ook in de Staatscommissie voor de Werkloosheid. In 1923 werd hij om onduidelijke redenen op wachtgeld gesteld, al of niet vrijwillig. Zijn vrije tijd benutte hij door in de twintiger en dertiger jaren tal van artikelen op landbouweconomisch gebied te publiceren. Hij meende, dat "de sociale politiek nog meer de verkeerde kant uitging dan tot dusver het geval was". Zijn bekendste boek is "Landbouw en Democratie", waarin hij een zeer uitvoerige uiteenzetting geeft van zijn eigen maatschappelijke beschouwing die hij ' principieel en rechtlijnig ' tot zijn dood heeft uitgedragen.

Zelf voortgekomen uit de stand van kleine grondgebruikers en landarbeiders, kwam Smid op voor de belangen van de kleine boer. Tegenover communisme en socialisme, die de opheffing van het privaatbezit predikten, wilde hij een maatschappij die het privé-bezit algemeen verbreidde. Het beginsel van de persoonlijke bestaansverantwoordelijkheid stond hem voor ogen. Hij wilde een geheel nieuwe maatschappij, die het belang van alle bevolkingsgroepen beoogde. Dit had hem in 1931 naar Assen gevoerd.

In L en M waren twee stromingen aanwezig: een liberale en een antidemocratische, welke laatste duidelijk de NSB-richting uitging. Smid was aanhanger en leidsman van de liberale richting. Hij heeft steeds de hoop gekoesterd dat de volgens hem verziekte democratie zich zou herstellen door de druk en kritiek die op haar werd uitgeoefend. Smid kon echter niet tegen de stroom op, hij liet zich op den duur meeslepen door iets, waar hij in de grond van zijn hart op tegen was. Met het verstrijken der jaren verloor hij het geloof in de democratie, dat hij echter nooit verloochende. Hij bleef zich altijd democraat noemen. Maar de democratie keerde zich volgens hem tegen de kleine bezitter en dus tegen zijn principes en idealen. Overigens heeft Smid nooit de ideologische leider en geestelijke vader van L en M willen zijn, die hij vanaf het begin tot de opheffing in 1940 voor anderen is geweest. Maar hij was degene, die de boeren de weg wees uit de crisis en op de massa maakte dit grote indruk. Dit ontzag voor Smid is door de jaren heen gebleven. Voor velen was hij de stichter van L en M en hij werd hoog geëerd. Aan de juistheid van zijn uitspraken op economisch gebied werd nauwelijks getwijfeld. Hij werd als een grote persoonlijkheid en als een landbouweconoom van formaat beschouwd en zijn invloed was dienovereenkomstig. Deze invloed gold zowel de ideologie en het programma van L en M als het algemeen beleid van de bond. In de Drentsche Boerenbond zowel als in L en M wilde hij slechts de functie van adviseur van het bestuur vervullen, omdat men zodoende vrij was om zijn adviezen al of niet op te volgen. In belangrijke aangelegenheden werd echter vrijwel nooit in strijd met zijn adviezen gehandeld.

Direct na de fusie met het Nederlandsch Boerenfront trok hij zich uit het bestuur terug. Hij overleed in 1945.

Jan Smid-fonds

Met het oog op de verdiensten van J. Smid besloot het bestuur van L en M in 1935, ter gelegenheid van de 70e verjaardag van Smid, tot de instelling van het Jan Smidfonds. De gelden hiervoor bijeengebracht werden Smid overhandigd, met het verzoek dit bedrag in handen te geven van een door hem te benoemen commissie van beheer. De rente van dit kapitaal zou elk jaar mogen worden gebruikt voor propaganda voor de idealen van Smid. De officiële doelstelling, vastgelegd in de statuten van de Stichting Jan Smidfonds, luidde: "de plattelandsbevolking in Nederland economisch en politiek scholen, zonder onderscheid van de Godsdienstige gezindheid van die bevolking".

Het inkomen van de stichting bestond uit vrije giften, legaten, contributies en de opbrengst van inzamelingen. In het eerste bestuur zaten E.Z. Oldenbanning en J. ter Haar. De verkiezing van de bestuursleden geschiedde door J. Smid.

In tegenstelling tot de Nationale Bond Landbouw en Maatschappij werd de Stichting Jan Smidfonds tijdens de bezetting niet ontbonden. In het archief van het fonds bevinden zich twee bewijzen van aandeel in brandverzekeringsmaatschappijen, gedateerd 1942 en 1944, op naam van de Stichting Jan Smidfonds. Het valt echter te betwijfelen of het fonds toen nog de idealen uitdroeg van zijn naamgever!

Overbrenging en inventarisatie

Het is moeilijk te achterhalen wat er na de oorlog met de archieven van de Drentsche Boerenbond, Nationale Bond Landbouw en Maatschappij, Nederlandsch Agrarisch Front, Nederlandsche Landstand, Jan Smid en het Jan Smidfonds is gebeurd. Datgene wat bewaard is gebleven bevond zich op verschillende plaatsen.

In het Rijksarchief in Drenthe waren omstreeks 1949 archivalia van velerlei instanties uit de oorlogsjaren aanwezig. Het betrof hier voornamelijk archivalia van het Provinciaal Bureau te Assen en de plaatselijke bureaus in Drenthe van de Nederlandsche Volksdienst en Winterhulp Nederland; voorts nog fragmenten van de archieven van de Drentse afdelingen van het Nederlandsch Agrarisch Front, de Agrarische Jongerenbeweging, de Nederlandsche Landstand en het Nederlandsch Arbeidsfront.

In 1971 droeg de secretaris van de gemeente Ruinerwold stukken betreffende de Nederlandsche Landstand, de Stichting Jan Smidfonds en de NV De Agrarische Pers over aan het Rijksarchief in Drenthe. In 1978 werd de rijksarchivaris in Drenthe door ir. J.H. de Ru geattendeerd op het feit, dat zich bij de Groninger Maatschappij van Landbouw papieren van J. Smid en H.D. Louwes bevonden. De Ru heeft deze stukken geraadpleegd in verband met zijn proefschrift over de Nationale Bond Landbouw en Maatschappij. Na dit onderzoek is het "archief Smid / Louwes" overgedragen aan het Rijksarchief in Drenthe. Het omvatte archivalia van de Drentsche Boerenbond, van L en M, Jan Smid en van H.D. Louwes, samen ongeveer 0,5 meter. In hetzelfde jaar werden door dr. L. Buning 65 exemplaren van het "Agrarisch Nieuwsblad" en enkele door L en M uitgegeven circulaires in het Rijksarchief in bewaring gegeven.

De archieven bevonden zich in een vrij ordeloze staat en zijn lang niet compleet; vermoedelijk zijn vele belangrijke stukken nog tijdens of vlak na de oorlog vernietigd. In de inventaris zijn eerst de verschillende bonden vermeld, in volgorde van ontstaan, gevolgd door de stukken van J. Smid en het J. Smidfonds. In de archieven zijn een klein aantal archivalia aangetroffen, die niet behoren tot een der archieven, maar wel in de inventaris zijn opgenomen vanwege hun landbouwkundig karakter en hun indirecte betrokkenheid met de overige archivalia.

Van de Drentsche Boerenbond zijn slechts enkele stukken aangetroffen. In het archief van de Onderlinge Dorsvereniging Wachtum bevindt zich een register met gecombineerde notulen, waaronder die der vergaderingen van de afdeling Wachtum van de Drentsche Boerenbond; de secretaris van deze afdeling was later secretaris van de Dorsvereniging en heeft zijn notulen in hetzelfde register geschreven. In de inventaris van de Boerenbond wordt verwezen naar dit register.

Het archief van L en M is het meest uitgebreide. Als hoofdafdeling is aangehouden stukken van landelijke, provinciale en plaatselijke aard. De landelijke archivalia zijn verdeeld in stukken, die betrekking hebben op de structuur en het functioneren van L en M (waaronder de bestuurlijke stukken) en die welke de correspondentie, de financiën en de diensten en activiteiten betreffen. Van de afdeling Drenthe en de plaatselijke onderafdelingen is niet veel meer aanwezig; het gaat hier om een zestal stukken. In de rubriek Varia zijn die stukken ondergebracht, die wel betrekking hebben op L en M, maar niet in de eerdergenoemde structuur passen.

De inventaris van het Nederlandsch Agrarisch Front is gesplitst in een landelijk en een provinciaal gedeelte. Het gaat hier om een klein aantal stukken, waaronder een exemplaar van de "Agrarische Post", het officiële orgaan van het NAF. De afdeling Drenthe van het NAF telt naast enige lijsten van leden en functionarissen een register van algemene vergaderingen van jeugdafdelingen.

Ook voor het archief van de Nederlandsche Landstand is bij de ordening gekozen voor de hoofdafdeling landelijke stukken en stukken betreffende de afdeling Drenthe. Laatstgenoemde rubriek is weer gesplitst in werkzaamheden van het Provinciaal Bureau, van buurtboerenraden/buurtboerenleiders en van verschillende Drentse afdelingen.

Het archief van Jan Smid bestaat bijna geheel uit aantekeningen, verhandelingen, boeken en artikelen van Smid over de periode 1910-1943. Er is weinig correspondentie bewaard gebleven. Privé-papieren en stukken welke een duidelijk beeld zouden kunnen geven over de rol die Smid in de Boerenbond en L en M vervulde, ontbreken geheel.

Het archief van het Jan Smidfonds bevat een tiental stukken, waaronder de stichtingsakte en een koopakte van een huis te Ruinerwold.

In de archieven aangetroffen stukken welke geen betrekking hebben op Drenthe (Louwes, Groninger Maatschappij van Landbouw, Friesche Agrarische Bond) zijn verwijderd en overgedragen aan de respectieve rijksarchieven in Groningen en Friesland.

Literatuur

J.H. de Ru, Landbouw en Maatschappij, een analyse van een boerenbeweging in de crisisjaren, Wageningen, 1979.

L. Buning, "Landbouw en Maatschappij in Drenthe" in: Nieuwe Drentse Volksalmanak, Assen, 1974).

L. de Jong, "Landbouw en Maatschappij in Drenthe" in: deel 1 van Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog.

L. de Jong, "Landbouworganisaties" in: deel 5, eerste helft van Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog.

L. de Jong, "Nederlandsche Landstand" in: deel 6, eerste helft van Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog.

Archieven van de Drentsche Boerenbond, Nationale Bond Landbouw en Maatschappij, Nederlandsch Agrarisch Front, Nederlandsche Landstand, J. Smid, J. Smidfonds.

Keywords

Subjects:
APEX
NOB
NAN
Landbouw, Veeteelt en Visserij
Arbeid

Rate this content

Was this content helpful? Let Archives Portal Europe and the archival institution know what you think.

Add feedback

Contact this institution

Feedback is sent directly to the institution holding this material and should preferably be submitted in English or in the language of the institution, if possible. The institution will aim at getting back to you as soon as possible to help you with your request, though you might need to allow between two and four weeks for this depending on the current workload at the institution.

Not all required fields have been filled in.

Full name*

Your full name is required

Email address*

Your email address is required

Your message*

A message is required

Archives Portal Europe help guide

Please select amongst the relevant tips we can help with. If you still have questions, please do not hesitate to contact us, and we will be in touch as soon as possible.

Starting your search here will include all content available in Archives Portal Europe. Simply enter your keyword(s) and hit the search button. Wrap fixed expressions in quotation marks, e.g. “French Revolution”. Check the box to “Search each term separately” in case you are looking for documents containing at least one word, but not necessarily all keywords; this will also allow you to search for the same term in multiple languages at the same time (e.g. “French Revolution” “Révolution Française”). You can also use wildcards - find more about Research Tools here. If you would like to use more specific settings, try our Advanced search

The additional advanced search options give you the possibility to focus your search in:

  • archival documents (Search in archives),
  • names of person and organisations that created, worked with and maintained these documents (Search in names),
  • Institutions currently holding the documents (Search in institutions).

When searching with multiple terms at the same time, wrap fixed expressions in quotation marks (e.g. "French Revolution"), or check the box "Search each term separately" in case you are looking for either one term of the other. This will also allow you to search for the same term in multiple languages (e.g. "French Revolution" "Révolution française"). You can also choose one of the suggestions matching your search term once you start typing.

This will only show results that include documents that have been digitised and are available online

Use this option to search only one or more keywords, rather than all of them

Select where your search terms should appear specifically inside the archival description:

  • Title: search terms will appear in the title, or name, of the description
  • Content Summary: search terms will appear in the main description of the document or of the collection
  • Reference code: it is the identifier of the archival material as provided by the institution. Use this option if you know the exact reference code of the material you are looking for

You can filter results by selecting where your search terms appears specifically inside the archival description:

  • The name can be the full name of a person, family or organisation as well as only parts of it, e.g. only the last name.
  • The identifier is used internally by the institution or refers to (inter)national vocabularies such as the Virtual International Authority File (VIAF).
  • The place can be the place of birth (or foundation), the place of death (or closing), the place of work or any other place of importance.
  • The occupation is the profession or job of a person.
  • The mandate is a law, directive or charter that establishes and defines an organisation's powers, functions, responsibilities or sphere of activities.
  • The function is an activity, role, or purpose performed or manifested by a person, family or organisation.

You can filter results by selecting where your search terms appears specifically inside the description of the archive:

  • Name: search term appears in the name of the institution. It can be the full name of an archival institution or only parts of it.
  • Place: search term appears in the address or area of the institution. It can be the city or town, where the archival institution is located or any other place of importance (e.g. previous locations)

  • A finding aid is a structured description of archival materials per collection or fonds, up to item level.
  • A holdings guide is an overview of the collections and fonds of one archival institution.
  • A source guide is a topic-oriented overview of collections and fonds of one or several institutions.
    You can filter by one or more entity types:
  • A person (e.g. John Locke, or Jean Jaques Rousseau);
  • A family (e.g. Bonaparte, or Helgason);
  • A corporate body, i.e. the name of an institution, organisation, or company (e.g. Ministerie van Justitie, or Electro Mecánica Antonio Armentano)

Please note that this filter will only include institutions, for which a type has been provided as part of their descriptions:

  • A business archive holds the records of (often) commercial organisations.
  • A church or religious archive holds the records of church parishes or religious organisations, e.g. birth or death registers.
  • A county or local authority archive holds the records of the county's administrative bodies.
  • A media archive holds audiovisual or sound records, e.g. a film archive or the archive of a broadcasting company.
  • A municipal archive holds the records of a town or city administration.
  • A national archive holds the records of a country's administrative bodies, i.e. from ministries and other public bodies, sometimes also private papers of former ministers, chancellors, or presidents.
  • A private person or family archive holds the records forming the legacy of a prominent person or family.
  • A regional archive holds the records of a region's administrative bodies.
  • A specialised governmental archive holds records of public bodies, often operating on a national level, that are not part of the national archives' holdings.
  • A specialised non-governmental archive or archive of another cultural heritage institution hold collections from various cultural heritage institutions, eg. museum archives, libraries archives, etc
  • A university archive or archive of another research organisation holds the records pertaining to the administration of the according educational or research body.
  • Political parties, popular/labour movements and other non-governmental organisations, associations, agencies and foundations hold the archival collections of these institutions, outside of governmental records and outside of business archives (e.g., NGOs)

Enter a start and/or end date in the format DD-MM-YYYY, i.e. 01-01-1900 for 1 January 1900. This will allow you to focus your search on a specific period of time. You can use the calendar function or type directly in the text field. The checkbox "Exact date search" concentrates the search on one specific date.

Check "View in context" to view the results in the hierarchical structure of archives.

  • Choose "List view" to view the results in a simple list, ordered according to relevance or date
  • Choose "Context view" to view the results in the hierarchical structure of the holding archives.

For more details see Research Tools

Please sign in to save your searches.

A holdings guide is an overview of the collections and fonds of one archival institution.

A finding aid is a structured description of archival materials per collection or fonds up to item level.

You can filter results by selecting one or more countries of interest. You can also combine this filter with other filters. Your filter selection will appear above. Click "Clear filters" to see all results matching your initial search request again.

You can filter results by one or more holding archival institutions. You can also combine this filter with other filters. Your filter selection will appear above. Click "Clear filters" to see all results matching your initial search request again.

You can select to view results from a specific Finding Aid, i.e., a structured description of archival materials per collection or fonds up to item level. You can also combine this filter with other filters. Your filter selection will appear above. Click "Clear filters" to see all results matching your initial search request again.

You can filter by type of descriptive document:

  • "Holdings Guide": an overview of the collections and fonds of one archival institution.
  • "Source guide": a topic-oriented overview of collections and fonds of one or several institutions. a description of the archival collections available. Similar to Holdings guides
  • "Finding aid" provides more detailed descriptions of the archival materials of specific collections or fonds

You can also combine this filter with other filters. Your filter selection will appear above. Click "Clear filters" to see all results matching your initial search request again.

You can filter results by selecting "Fonds description" for a general overview or "Other descriptions" for item level. You can also combine this filter with other filters. Your filter selection will appear above. Click "Clear filters" to see all results matching your initial search request again.

You can filter results by selecting only those containing digital objects, i.e. the link to the digitised version of the archival material you are looking for. You can also combine this filter with other filters. Your filter selection will appear above. Click "Clear filters" to see all results matching your initial search request again.

You can filter results by type of digital object you are interested in:

  • Text: most documental material, such as administrative records, letters, manuscripts etc.
  • Image: includes photographs, posters, maps.
  • Sound: sound recording with no images
  • Video: moving images with or without sound
  • Unspecified: indicates that the holding institution has not specified the type of digital object
  • 3D: 3-d digital objects

You can also combine this filter with other filters. Your filter selection will appear above. Click "Clear filters" to see all results matching your initial search request again.

You can filter results based on the date of creation of the archival material (which may differ from the time period you are interested in - e.g., philosophers from the Enlightenment period reflecting on classic thinkers)

  • Full dates includes normalised date information available for date-based searches. It is recommended to combine this selection with the filters "Start timespan" and "End timespan" for more details.
  • Only descriptive dates provides the date information in human-readable format.
  • No date either includes documents where the creation date is unknown, or where date information is not in a machine-readable format

Please note that not all documents contain a machine-readable date. More information here

You can filter results based on the date of creation of the archival material (which may differ from the time period you are interested in - e.g., philosophers from the Enlightenment period reflecting on classic thinkers). This filter will only include materials with "Full dates", i.e. those that include date information available for date-based searches. You can either search for a specific date of interest or focus step by step on the time span of a century, decade, year or month. When searching for a specific date, enter the date in the format DD-MM-YYYY, i.e. 01/01/1900 for 1 January 1900, via the calendar function or by typing directly in the text field.
This filter concentrates on the earliest dates mentioned in the materials.

You can filter results based on the date of creation of the archival material (which may differ from the time period you are interested in - e.g., philosophers from the Enlightenment period reflecting on classic thinkers). This filter will only include materials with "Full dates", i.e. those that include date information available for date-based searches. You can either search for a specific date of interest or focus step by step on the time span of a century, decade, year or month. When searching for a specific date, enter the date in the format DD-MM-YYYY, i.e. 01/01/1900 for 1 January 1900, via the calendar function or by typing directly in the text field.
This filter concentrates on the latest dates mentioned in the materials.

You can filter results based on the language in which the material is written. Please note that this filter will only include materials where specific language information has been provided by the institution and is therefore in a machine-readable format. You can also combine this filter with other filters. Your selection will then be displayed above the search results (see "Search filters"). Clicking "Clear filters" will remove your selection and you will see all results matching your initial search request again.



You can filter results by selecting one or more topics of interest. Please note that this filter will only include materials where the topic has been assigned and is therefore in a machine-readable format. Read how to assign a topic to documents on the Topics page. You can also combine this filter with other filters. Your selection will then be displayed above the search results (see "Search filters"). Clicking "Clear filters" will remove your selection and you will see all results matching your initial search request again.



You can filter results by selecting where your search terms appears specifically inside the archival description:

  • The name can be the full name of a person, family or organisation as well as only parts of it, e.g. only the last name.
  • The identifier is used internally by the institution or refers to (inter)national vocabularies such as the Virtual International Authority File (VIAF).
  • The place can be the place of birth (or foundation), the place of death (or closing), the place of work or any other place of importance.
  • The occupation is the profession or job of a person
  • The mandate is a law, directive or charter that establishes and defines an organisation's powers, functions, responsibilities or sphere of activities.
  • The function is an activity, role, or purpose performed or manifested by a person, family or organisation

You can also combine this filter with other filters. Your selection will then be displayed above the search results (see "Search filters"). Clicking "Clear filters" will remove your selection and you will see all results matching your initial search request again.

You can filter results by type of entities:

  • Person (e.g., John Locke or Jean Jaques Rousseau)
  • Family (e.g., the family Bonaparte)
  • Corporate body (an institution, organisation, or company, e.g. the "Ministerie van Justitie")
You can also combine this filter with other filters. Your selection will then be displayed above the search results (see "Search filters"). Clicking "Clear filters" will remove your selection and you will see all results matching your initial search request again.

You can filter results based on the language in which the material is written. Please note that this filter will only include materials where specific language information has been provided by the institution and is therefore in a machine-readable format. You can also combine this filter with other filters. Your selection will then be displayed above the search results (see "Search filters"). Clicking "Clear filters" will remove your selection and you will see all results matching your initial search request again.

You can filter results based on the type of holding institution. Please note that this filter will only include institutions, for which a type has been provided as part of their descriptions.

  • A business archive holds the records of (often) commercial organisations.
  • A church or religious archive holds the records of church parishes or religious organisations, e.g. birth or death registers.
  • A county or local authority archive holds the records of the county's administrative bodies.
  • A media archive holds audiovisual or sound records, e.g. a film archive or the archive of a broadcasting company.
  • A municipal archive holds the records of a town or city administration.
  • A national archive holds the records of a country's administrative bodies, i.e. from ministries and other public bodies, sometimes also private papers of former ministers, chancellors, or presidents.
  • A private person or family archive holds the records forming the legacy of a prominent person or family.
  • A regional archive holds the records of a region's administrative bodies.
  • A specialised governmental archive holds records of public bodies, often operating on a national level, that are not part of the national archives' holdings.
  • A specialised non-governmental archive or archive of another cultural heritage institution hold collections from various cultural heritage institutions, eg. museum archives, libraries archives, etc
  • A university archive or archive of another research organisation holds the records pertaining to the administration of the according educational or research body.
  • Political parties, popular/labour movements and other non-governmental organisations, associations, agencies and foundations hold the archival collections of these institutions, outside of governmental records and outside of business archives (e.g., NGOs)

Write your message in your own language and use this drop-down menu to have your message translated into English or in the language of the institution for a swifter response. By checking this box and selecting a language you will send your original message along with the translated version

What kind of suggestion would you like to make?

  • Assign to topic: assign this record to one of our Topics. Topics are created following the Unesco Thesaurus
  • Suggest translation: If you have translated this archival description or the documents themselves, please send it to us as a .doc or .pdf file
  • Connect to another resource: If this object relates to another resource in Archives Portal Europe, or anywhere else on the web (e.g., an article on Wikipedia), you can suggest it to be linked to this resource
  • Other: If you have any other relevant material, such as a transcription of the document, please upload it and let us know here

This is a test area to fill out all the copyright details for Attribution Creative Commons Licence

This object is not or no longer protected by copyright and has been labelled with the Public Domain Mark. It can be used by anyone without any restrictions.

This object is made available under the Creative Commons CC0 1.0 Public Domain Dedication. All possible existing rights in the content are waived, and the object can be used by anyone without any restrictions.

This object is made available under the terms of the Creative Commons - Attribution (BY) licence. You can copy, redistribute, remix, tweak, and build upon the licensed object, even commercially, as long as you attribute the rights holder as described in the licence.

This is a test area to fill out all the copyright details for Attribution Creative Commons Share Alike Licence

This is a test area to fill out all the copyright details for NoDerivs

This is a test area to fill out all the copyright details for NonCommercial

This object is in the public domain, but has been digitised as the outcome of a public-private partnership, where the terms of the contractual agreement limit commercial use for a certain period of time. You can copy, redistribute, remix, tweak, and build upon the object for non-commercial use only.

This object has been identified as an Orphan Work in the country of first publication and in line with the requirements of the national law implementing Directive 2012/28/EU of the European Parliament and of the Council of 25 October 2012 on certain permitted uses of orphan works.

You are free to use this object in any way that is permitted by the copyright and related rights legislation that applies to your use. Please note that you are responsible for your own use, including the need to obtain other permissions e.g. with regard to publicity, privacy or moral rights.

This object is in the public domain, but is subject to known legal restrictions other than copyright which prevent its free re-use. Please contact the providing institution for more information.

This object is currently in copyright. Please contact the providing institution for more information and in order to acquire additional permissions for re-use.

The copyright status of this object has not been evaluated yet. Please contact the providing institution for more information.

You are free to use this object in any way that is permitted by the copyright and related rights legislation that applies to your use. Please note that you are responsible for your own use, including the need to obtain other permissions e.g. with regard to publicity, privacy, or moral rights.

This object is currently in copyright and the rights holder(s) have allowed re-use for educational purposes only. You are free to use this object in any way that is permitted by the copyright and related rights legislation that applies to your use. Please note that you are responsible for your own use, including the need to obtain other permissions e.g. with regard to publicity, privacy or moral rights.

Please contact the providing institution for more information and in order to acquire additional permissions for any other uses.

This object is made available under the terms of the Creative Commons - Attribution, ShareAlike (BY-SA) licence. You can copy, redistribute, remix, tweak and build upon the licensed object, even for commercial purposes, as long as you attribute the rights holder as described in the licence, and you license your adaptations of the object under the same terms.

This object is made available under the terms of the Creative Commons - Attribution, ShareAlike (BY-SA) licence. You can copy, redistribute, remix, tweak and build upon the licensed object, even for commercial purposes, as long as you attribute the rights holder as described in the licence, and you license your adaptations of the object under the same terms.

This object is made available under the terms of the Creative Commons - Attribution, No Derivates (BY-ND) licence. You can copy and redistribute the object, even commercially, as long as no alteration is made to the object and you attribute the rights holder as described in the licence.

If you remix, transform or build upon the object, you may not distribute the modified material.

This object is made available under the terms of the Creative Commons - Attribution, Non-Commercial (BY-NC) licence. You can copy, redistribute, remix, tweak, and build upon the licensed object for non-commercial use only and as long as you attribute the rights holder as described in the licence.

This object is made available under the terms of the Creative Commons - Attribution, Non-Commercial, ShareAlike (BY-NC-SA) licence. You can copy, redistribute, remix, tweak, and build upon the licensed object for non-commercial use only, as long as you attribute the rights holder as described in the licence, and as long as you license your adaptations of the object under the same terms.

This object is made available under the terms of the Creative Commons - Attribution, Non-Commercial, No Derivates (BY-NC-ND) licence. You can copy and redistribute the object for non-commercial use only, as long as no alteration is made to the object and as long as you attribute the rights holder as described in the licence.

If you remix, transform or build upon the object, you may not distribute the modified material.

This object is in the public domain, but has been digitised as the outcome of a public-private partnership, where the terms of the contractual agreement limit commercial use for a certain period of time. You can copy, redistribute, remix, tweak, and build upon the object for non-commercial use only.

This object has been identified as an Orphan Work in the country of first publication and in line with the requirements of the national law implementing Directive 2012/28/EU of the European Parliament and of the Council of 25 October 2012 on certain permitted uses of orphan works.

You are free to use this object in any way that is permitted by the copyright and related rights legislation that applies to your use. Please note that you are responsible for your own use, including the need to obtain other permissions e.g. with regard to publicity, privacy or moral rights.

This object is in the public domain, but is subject to known legal restrictions other than copyright which prevent its free re-use. Please contact the providing institution for more information.

This object is currently in copyright. Please contact the providing institution for more information and in order to acquire additional permissions for re-use.

The copyright status of this object has not been evaluated yet. Please contact the providing institution for more information.

You are free to use this object in any way that is permitted by the copyright and related rights legislation that applies to your use. Please note that you are responsible for your own use, including the need to obtain other permissions e.g. with regard to publicity, privacy, or moral rights.

This object is currently in copyright and the rights holder(s) have allowed re-use for educational purposes only. You are free to use this object in any way that is permitted by the copyright and related rights legislation that applies to your use. Please note that you are responsible for your own use, including the need to obtain other permissions e.g. with regard to publicity, privacy or moral rights.

Please contact the providing institution for more information and in order to acquire additional permissions for any other uses.

Return to search Make a suggestion Contact this institution