3.5 m. meter
Oprichting
De " Volksbond, vereniging tegen Drankmisbruik " werd in 1875 opgericht onder de
naam " Multapatiorsbond ". Zowel de naam (Multapatior betekent "ik lijd veel") als
de oorspronkelijke doelstellingen hingen nauw samen met de persoonlijkheid van de
oprichter van de bond, Louis Philippona . Hij werd geboren op 11 juni 1827, te Rotterdam.
Na het overlijden van zijn vader, belandde hij via een kostschool te Roosendaal en
het Dominicanenklooster te Uden, op het seminarie Hagenveld. Door zijn onafhankelijke,
kritische karakter vond men hem echter voor het ambt van geestelijke niet geschikt.
Voor de studie medicijnen bleek hij in de praktijk evenmin geschikt. Door bemiddeling
van een vriend kreeg Louis een baan als journalist bij de Rotterdamsche Courant .
Hij werkte ook voor de Noord-Brabander .
Na zijn huwelijk opende hij een boekhandel in Delft, maar de boeken vonden daar niet
veel aftrek. Daarom vertrok hij met zijn gezin en boekhandel naar Groningen. Daar
ging het hem vrij goed tot het moment dat hij typhus kreeg. In verband daarmee verliet
hij het Noorden en vestigde zich in Eindhoven. In 1863 kreeg hij het aanbod leiding
te gaan geven aan de Nieuwe Noordbrabander . Deze krant was in die tijd de spreekbuis
van de liberalen uit die streek, een stroming waarmee de Roomskatholieke conservatieve
geestelijkheid niet erg gelukkig was. Er rezen dan ook problemen, toen er in 1867
een anoniem artikel in de Nieuwe Noordbrabander verscheen over de ondoorzichtige politieke
bemoeiingen van de toenmalige bisschop van Den Bosch, mgr. Zwijsen , met de verkiezingen.
Louis Philippona werd ervan verdacht het stuk te hebben geschreven. Dit was niet zo,
maar hij weigerde de naam van de schrijver bekend te maken. De krant kwam onder zware
rooms-katholieke druk te staan en ging ten onder.
In 1868 kreeg Louis een aanstelling als journalist bij het Handelsblad , waar hij
publiceerde onder het pseudoniem Multapatior . In zijn artikelen en in zijn boek 'DE
XIX-de EEUW en eenige van hare maatschappelijke vraagstukken', toonde Louis Philippona
een brede sociaal-maatschappelijke belangstelling. Met name het drankmisbruik van
de arbeidersklasse had zijn aandacht en bracht hem in 1875 tot de oprichting van de
Multapatiorsbond, waarvan hij voorzitter was tot zijn dood op 16 april 1879. In de
loop van haar bestaan onderging de bond enkele naamsveranderingen. Omdat de naam "Multapatiorsbond"
niet erg aansprak, werd deze in 1882 veranderd in Volksbond, Vereeniging tegen Drankmisbruik
. In 1975, bij het honderdjarige bestaan van de Volksbond werd de naam veranderd in
Koninklijke Algemene Vereniging Volksbond tegen Drankmisbruik .
Periode 1875 - 1900
De Multapatiorsbond werd 3 september 1875 opgericht onder het motto 'misbruik van
drank een maatschappelijk kwaad'. Doel was het alcoholisme dat zich, als gevolg van
de erbarmelijke slechte sociale omstandigheden manifesteerde, te bestrijden door "opvoeding
en ontwikkeling van het volk".
De middelen die werden gezocht om dat doel te bereiken, waren aanvankelijk de oprichting
van koffiehuizen, wacht- en schaft-lokalen, waar alcoholvrije dranken waren te verkrijgen.
Ook het beoefenen van huisvlijt, handenarbeid, het kweken van bloemen, het bewerken
van tuintjes, het bevorderen van goede ontspanning en het beoefenen van sport, behoorden
daarbij.
H.M. de Koningin der Nederlanden, Z.K.H. Prins Frederik der Nederlanden en Z.K.H.
Prins Hendrik der Nederlanden betuigden hun sympathie met de doelstelling van de Multapatiorsbond
.
De Bond die zich presenteerde als een organisatie waarbij iedereen zich kon aansluiten,
was van liberale signatuur. Toen in 1879 Louis Philippona overleed werd Mr. H. Goeman
Borgesius op 32-jarige leeftijd zijn opvolger en vervulde het voorzitterschap naast
zijn werk als Tweede Kamerlid voor de Liberale Unie . Door deze combinatie van funkties
heeft hij voor het werk van de Volksbond veel betekend.
De vereniging groeide aanvankelijk snel. Na de oprichting in 1875 meldden zich de
afdelingen Amsterdam, Hoorn, Utrecht, Joure en Leeuwarden aan. In 1878 waren hier
Assen, Breukelen, Beetsterzwaag, Dinxperlo, Dordrecht, Drachten, Goor, Gorredijk,
Harlingen, Kollum, Keppel, Loenen, Mijdrecht, Olderberkoop, Ouddorp, Sloterdijk en
Zwartsluis bijgekomen, al hadden sommige van deze afdelingen moeite het hoofd boven
water te houden.
Aanvankelijk richtte de Volksbond zich vooral op de volksopvoeding ten aanzien van
het alcoholgebruik, in welk kader tal van cursussen werden georganiseerd, terwijl
de afdelingen ook vele bibliotheken opzetten. Verder werd door de oprichting van de
Stuiversspaarbank te Haarlem, sparen met lage inleg mogelijk gemaakt.
Ook pleitte de Volksbond, vooral bij monde Mr. H. Goeman Borgesius , bij de overheid
voor wettelijke maatregelen ten aanzien van alcoholverstrekking. Hiermee droeg zij
direct bij aan de tot standkoming van het drank-vergunnigenstelsel.
Van grote betekenis waren de koffiehuizen, opgericht als alternatief voor de kroeg.
Hiertoe werd in 1897 door de afdeling Amsterdam, de naamloze vennootschap 'Maatschappij
tot exploitatie van koffiehuizen te Amsterdam', opgericht. Hoewel de Maatschappij
in 1963 werd opgeheven, zijn er in Amsterdam nu nog een behoorlijk aantal horecagelegenheden,
die hun uiteindelijk oorsprong vinden in de activiteiten van van deze naamloze vennootschap.
Periode 1900 - 1940
'Het kind van heden is de man van morgen', was voor de jaren 1900-1925 het motto
van de Volksbond. Geprobeerd werd om door middel van goede voorlichting vooral de
jeugd te bereiken. Verder richtte men de aandacht ook op de vrouw, vooral op vrouwen
van gezinnen, die in financiële moeilijkheden gebracht werden door het alcoholgebruik
van hun echtgenoten.
Hiertoe werden kookkursussen georganiseerd en gaf de Volksbond kookboekjes uit zoals
het 'Kookboekje voor de vrouw uit het burgergezin' en 'Goede en goedkoope voeding,
wenken voor huisvrouwen met kleine beursen'. Ook introduceerde de Volksbond de hooikist,
ter besparing van brandstof in de werkmanshuishouding. Daarnaast richtte de Volksbond
eigen woningbouwverenigingen op, stimuleerde het bezit van volkstuinen, drong bij
de overheid aan op wetgeving met betrekking tot de kinderbescherming en verplichte
ziekte-verzekering en was actief betrokken bij de opvang van oud KNIL-militairen in
tehuizen zoals "Bronbeek" te Arnhem en het "Grijze Huis" te Putten. In de jaren '20
en '30 werden er naast Volksbond-koffiehuizen, ook Volksbond-kantines en -buffetten
ingericht, op plaatsen waar men veel publiek kon verwachten, zoals in de Rijksklinieken
en in het Ooglijders-gasthuis te Utrecht. Op gemeentelijk niveau werd er door tussenkomst
van het Volksbondwerk bereikt, dat door middel van financiële steun voor culturele
en educatieve manifestaties, zoals b.v. volksdansen, doorgang konden vinden. Bij het
inpolderen van de N.O.-polder was de Volksbond aanwezig, om de arbeiders van consumptie
en ontspanning te voorzien.
Het gevaar van alcoholgebruik in het verkeer werd door Volksbond ook onderkend en
er werden zogenaamde bodehuizen ingericht waar vrachtwagenchauffeurs zich konden terugtrekken,
als ze toe waren aan een alcoholvrij drankje of versnapering. Een belangrijke drijvende
kracht achter het werk van de Volksbond gedurende deze periode is Mevr. L.E. Tengbergen
geweest, die als algemeen secretaresse, de Volksbond, vanaf 1916 tot 1954 met grote
inzet heeft gediend.
Tijdens de tweede wereldoorlog kwam het Volksbondwerk bij veel afdelingen stil te
liggen. In Rotterdam werden enige kantines door de bezetter in beslag genomen.
Na de hervatting van het Volksbondwerk in 1945, bleek het merendeel van de afdelingen
weer levensvatbaar.
Na de Tweede Wereldoorlog
Doordat de Nederlandse samenleving na de oorlog over steeds meer vrije tijd ging
beschikken, moest de Volksbond zich gaan herbezinnen op de aanpak van zijn activiteiten,
want ondanks de inspanningen van de Bond nam het alcoholgebruik ook onder vrouwen
en jongeren toe. Vooral daarom legde de Volksbond zich toe op het stimuleren van activiteiten
met betrekking tot jeugd, sport en recreatie. In samenwerking met het "Openluchtmuseum"
te Arnhem en de "Vereniging voor Handenarbeid" verleende de Volksbond de medewerking
aan tal van culturele manifestaties en activiteiten, veelal gesponsord door bedrijven.
Met het reizend Volks-bondmuseum gaf de Volksbond aanschouwelijke voorlichting over
de gevaren van alcohol. (1)
Het al in 1936 geopperde idee om alcoholvrije wegrestaurants te openen werd in 1969
daadwerkelijk verwezenlijkt. De activiteiten met betrekking tot het bedrijfs-kantinebeheer
namen een grote vlucht, hetgeen zou uitmonden in het ontstaan van Restoplan B.V. en
Ocean Catering B.V. die uiteindelijk samen de Volksbond Catering B.V. zouden gaan
vormen. In 1975, het jaar van het eeuwfeest werden in de ruim 300 kantines waarin
de Volksbond kantine-beheer aktief was zo'n 48 miljoen koppen koffie geschonken. Ook
het verstrekken van warme en koude maaltijden behoorde tot het pakket.
De professionalisering van deze op zich financieel gezonde branche binnen de Volksbond
maakte loskoppeling echter onontkoombaar. In verband met de handhaving van de concurrentiepositie
kon het kantinebeheer de lasten van de financiering van de vereniging niet langer
dragen. Halverwege de jaren tachtig zou deze branche worden verkocht.
Ook de gevaren van de drugs bleven voor de Volksbond niet onopgemerkt. Met verschillende
voorlichtingscampagnes, in samenwerking met deJellinekkliniek te Amsterdam, de Stichting
Wetenschappelijk Onderzoek Alkohol en Drugs en een aantal organen van de Rijksoverheid,
ging de Volksbond de drugsproblematiek te lijf. Ook ontstond er een intensieve samenwerking
met andere binnen- en buitenlandse instellingen die zich met de drugs- en drankbestrijding
bezig hielden, zoals de Nationale Commissie tegen het Alcoholisme en International
Council on Alcohol and Addictions . Daarnaast financieerde de Volksbond ook zelf wetenschappelijk
onderzoek naar gebruik en bestrijding van alcohol en drugs.
Als een hoogtepunt in haar bestaan zag de Volksbond de oprichting van de Volksbond
België op 1 november 1972, die onder andere wegrestaurants oprichtte. Helaas moest
de Volksbond België o.a. door gebrek aan mankracht en financiën in 1986 weer worden
opgeheven.
Door het jaarlijkse exploitatietekort van 30.000 à 40.000 gulden bij de activiteiten
rond het "Grijze Huis" te Putten, zag men zich genoodzaakt het "Grijze Huis" te sluiten
en de nog overgebleven bejaarde militairen onderdak te verschaffen in huize "Bronbeek".
Het "Grijze Huis" is inmiddels gesloopt. Als blijk van waardering werd de Volksbond,
ter gelegenheid van het honderdjarige bestaan in 1975, het predikaat "Koninklijk"
verleend.
Periode na 1975
Het toegenomen drankgebruik binnen bedrijven deed de Volksbond een aantal projecten
opzetten, die werden ondergebracht in een nieuwe stichting, Alcohol Consultancy Nederland
(Alcon) . De professionalisering van steeds meer activiteiten van de Bond, zoals ook
de hierboven beschreven verzelfstandiging van het kantinebeheer, leidde echter tot
verschraling van het verenigingsleven. In 1989 waren er nog slechts 200 leden over
van de 40.000, die de landelijke Volksbond eens rijk was. In dat jaar besloot de direktie
van de Volksbond, de nog overgebleven leden van de landelijke organisatie te bedanken
voor hun trouwe steun. Een indirect lidmaatschap via één van de overgebleven afdelingen
van de Volksbond behoort nog wel tot de mogelijkheden. De landelijke organisatie kent
nu alleen nog het lidmaatschap van de afdelingen.
De afdelingen die het hoofd boven water hebben weten te houden, zijn afdeling Nunspeet
met ± 150 plaatselijke leden, afdeling Utrecht met ± 240 plaatselijke leden en de
afdeling Domburg met ± 25 plaatselijke leden. De afdeling Rotterdam werd eind 1985
omgevormd tot de Stichting Volksbond Rotterdam die haar activiteiten verder zelfstandig
ontplooide, zonder tussenkomst van het Centraal Bureau en met subsidie van de overheid.
Ook de afdeling Amsterdam van de vereniging werd in 1989 omgezet tot een zelfstandige
organisatie, de Stichting Volksbond Amsterdam . Het accent van haar werkzaamheden
werden verlegd naar de opvang van asielzoekers en dak- en thuislozen in haar tehuizen
aan de Sarphatistraat en de Fokke Simonszstraat. Anderzijds werd de Stichting tot
exploitatie van de Sociëteit "Het Leeuwenpoortje 1560" te Amsterdam, die 1957 door
het Centraal Bureau in samenwerking met de afdeling Amsterdam werd opgericht, in 1986
opgeheven. Deze sociëteitsruimte die voornamelijk werd gebruikt door culturele minderheden,
maar ook door de sociale dienst van Amsterdam, kon door het opzeggen van het huurcontract
door de eigenaar, niet verder worden geëxploiteerd.
Sinds de oprichting van de Volksbond hebben de ontplooide activiteiten zeer ingrijpende
veranderingen ondergaan. Deze evolutie heeft er echter voor gezorgd dat de Volksbond,
anno 1992 nog 'in bedrijf' is, nu als een bureau met een propaganda- en voorlichtingstaak.
Archieven en ordening
De archivalia van de Volksbond werden in 1988 aan het IISG geschonken.
Bij de aanvang van de ordening bevonden de papieren zich in wanordelijke toestand.
In de verschillende stukken en brokken waren enkele delen van series te herkennen,
zoals de correspondentie met de afdelingen, enkele mappen met agenda's of notulen
en de banden met "Geschriften van de Volksbond". Voor het overige waren er naast enkele
dossiers veel losse, ongeordende stukken.
Al snel bleek dat het om meerdere archieven ging en het eerste punt was een scheiding
aan te brengen tussen het archief van het Centraal Bureau van de Volksbond en andere
archiefstukken.
Het ging hier om archivalia van afdelingen die na het beëindigen van hun activiteiten
hun stukken bij het Centraal Bestuur hadden gedeponeerd. Daarnaast bleken er archiefstukken
te zijn van verschillende zelfstandige instellingen, opgericht op initiatief van de
Volksbond.
De stukken van deze organisaties en die van de afdelingen zijn ondergebracht in de
rubriek gedeponeerde archieven, evenals de stukken van de Volksbond België, wier oprichting
eveneens een initiatief was van de Volksbond. Tussen beide laatste organisaties bestond
een personele unie, doordat de P.M. Tiesema , directeur van de Volksbond, Vereniging
tegen Drankmisbruik, ook secretaris was van de Volksbond België van 1972-1986.
Hoewel de aanwezige stukken betreffende de Volksbond België alleen afkomstig zijn
van secretaris P.M. Tiesema , betreft het een afzonderlijke organisatie met een eigen
bestuur en kantoor. Daarom zijn ook deze stukken ook als gedeponeerd archief beschouwd.
De stukken afkomstig van P.M. Tiesema met betrekking tot zijn directeurschap van de
Volksbond van 1967 tot 1987, die ook persoonlijke stukken omvatten, zoals zijn zakagenda's,
zijn ondergebracht in een annex bij het archief van het Centraal Bestuur.
Bij de ordening van het archief van het Centraal Bestuur zijn in de eerste plaats
de rudimentaire series hersteld. De indeling van de stukken leverde enkele problemen
op. Dit was het geval met de zeven banden "Geschriften van de Volksbond" (inv.nr.
1-7) waarin waarschijnlijk alle gedrukte en enkele handgeschreven uitgaven van de
Volksbond zijn ingeplakt. Omdat de verslagen van de Algemene Vergaderingen hiervan
een belangrijk onderdeel uitmaken, is gekozen voor plaatsing in de rubriek algemeen.
Om het gebrek aan ontsluiting in deze banden op te vangen is een inhoudsopgave ervan
opgenomen in een bijlage.
Personeelsbladen van de Volksbond zijn vanwege het volstrekt interne karakter ervan
en omdat het slechts enkele nummers betreft, bij het archief gelaten en ondergebracht
in de rubriek documentatie.
Geen van de archieven is erg volledig. Zo zijn er in het archief van de Volksbond
wel registers van de correspondentie met de afdelingen van rond 1920, maar de correspondentie
zelf ontbreekt in de meeste gevallen. De notulen series vertonen grote lacunes en
er zijn weinig stukken betreffende bijzondere onderwerpen. Bij navraag bleek, dat
er in de loop der jaren bij de Volksbond nogal makkelijk "enige stukken" ter bestudering
aan deze of gene waren meegegeven, zonder er op toe te zien of die stukken werden
terug gebracht.
Het bij het archief behorende fotomateriaal, insignes en een vlag hebben hun onderkomen
gevonden op de afdeling Beeld en Geluid van het IISG. De meegekomen boeken en periodieken
zijn overgebracht naar de bibliotheek van het IISG.
Gezien de onvolledigheid van het archief is er voor gekozen de weinige stukken die
in principe voor vernietiging in aanmerking kwamen, te bewaren. Uit het archief zijn
alleen de dubbele en de drie dubbele stukken vernietigd. Voor de inventarisatie was
de omvang van het archief ± 4 meter, na inventarisatie is de omvang 3,7 meter.
Raadpleging
Aan de raadpleging zijn geen beperkende bepalingen verbonden.
Tot slot
Graag wil ik tot slot nog enige mensen bedanken, die mij ter wille zijn geweest,
bij het vergaren van informatie over de Volksbond. Dit waren de heer P. Wielsma ,
die onderzoek heeft gedaan naar de drankbestrijding, de heer W.J. Bouwer , directeur
van de huidige Volksbond, de heer P.M. van Roozendaal , direkteur van de Stichting
Volksbond Amsterdam, evenals de heer P.M. Tiesema , voormalig directeur van de Volksbond
Nederland en secretaris van de Volksbond België.
Geraadpleegde literatuur
Haeften, W.C. van , De Volksbond 1875-1900 (Utrecht 1900)
Philippona, L , (Multapatior), De XIXde eeuw en eenige van hare maatschappelijke vraagstukken
(Amsterdam 1872)
Voort, A. van der , De Volksbond Vereeniging tegen Drank- misbruik van 1875-1900 (Utrecht
1900)
Voort, A. van der , De Volksbond tegen Drankmisbruik van 1875-1915 (Utrecht 1915)
Woudstra, H.Volksbond tegen Drankmisbruik 1875-1975 ('s-Gravenhage 1975)
Noten:
1) Bij een brand in de J. Verhulststraat in Den Haag gingen een groot aantal objecten
uit het Volksbondmuseum verloren.
BIJLAGE
Inhoudsopgave van de inventarisnummers 1 - 7, houdende "Geschriften van de Volksbond"
I - VII, 7 banden.
GESCHRIFTEN VAN DE VOLKSBOND I. (inv.nr. 1)
( N.B. Binnen de delen is een nummering aangebracht overeenkomstig onderstaande opgave.
)
1."Verslagen en Mededeelingen van Multapatiorsbond ter bestrijding van misbruik van
bedwelmende dranken", onder redactie van het dagelijksch bestuur van die vereeniging,
Haarlem, 1876, 48 p.
Waarin opgenomen: "Een opwekkend woord door Multapatior". "Lijst dergenen, die door
brieven, briefkaarten of adressen hunne adhaesie hebben betuigd aan MULTAPATIOR's
poging, om een strijd te voeren tegen het misbruik van sterken drank". "Leden van
het Algemeen Bestuur van Multapatiorsbond en Leden van Besturen van Afdeelingen".
"Algemeen Verslag van het Voorlopig algemeen Bestuur over het tijdvak 1 Augustus 1875
tot ultimo Augustus 1876". "Kort Verslag der 1ste en 2de Algemeene Vergadering van
Multapatiorsbond. 7.VIII.1876 en 12.IX.1876"
2."Nieuwsberichten van Multapatiorsbond, ter bestrijding van misbruik van bedwelmende
dranken", onder redactie van het dagelijksch bestuur, Hoorn, 1878, 17 p. Waarin opgenomen:
"Verslag van de 3e algemene vergadering en de 4e algemene vergadering. 26.V.1877 en
29.III.1878". "Lijst van Algemene Bestuursleden en Afdeelingsbesturen".
3."Verslag van de zesde algemeene vergadering van Multapatiors bond, gehouden te
Haarlem, 13 mei 1880", z.p. z.j. 21 p.
4."Verslag van de 7de algemeene vergadering van Multapatiors- bond, gehouden te Amsterdam,
25 augustus 1881", z.p. z.j. 29 p. Waarin opgenomen: "Lijst van afdelingen en correspondenten".
5."Beschrijvingsbrief voor de 10e algemeen vergadering, 21 augustus 1883", z.p. z.j.
20 p. Waarin opgenomen: "Verslag van de Commissie voor de Bierenquête".
6."De drankbestrijding in de algemeene vergadering van den 'Volksbond'. Verslag van
den 9e Algemeene Vergadering, gehouden te Amsterdam op den 26sten augustus 1882",
z.p, z.j. 40 p. Waarin opgenomen: "Naamlijst der afdeelingen en correspondenten".
7."Verslag van de 20e Algemeene Vergadering van den Volksbond, Vereeniging tegen
Drankmisbruik, gehouden te Groningen den 30sten augustus 1893", z.p. z.j. 29 p.
8."Beschrijvingsbrief voor de 21ste Algemene vergadering Volksbond, Vereeniging tegen
Drankmisbruik, te houden op woensdag 4 juli 1894 te Utrecht", Waarin opgenomen: "Verslag
van de commissie benoemd in zake de school in den strijd tegen het alcoholisme" z.p.
z.j. 40 p. "Het reglement van de Nederlandsche Onderwijzers Propaganda Club , en de
ledenlijst van de N.O.P.C".
9. Voort Azn. A. van der , "Göteborgs Utskäkningsbolag", z.p. [1891], 11 p.
10. [Deel van een uitgave zonder titelblad,] (p. 49-127). Waarin opgenomen: "Rapport
van het dagelijksch bestuur betreffende de oprichting van Bondshuizen", [1877], (p.
49-81). "Statuten van de Coöperatieve Vereeniging van Multa- patiorsbond", [1877],
(p. 82-94). "Huishoudelijk Reglement van de Coöperatieve Vereeniging van Multapatiorsbond",
[1877], (p. 95-101). "Multapatior, Het gebruik van gegiste dranken in Nederland",
z.p. z.j. (p. 102-127).
11. "Nieuwsberichten van Multapatiorsbond ter bestrijding van misbruik van bedwelmende
dranken". Tweede Aflevering, z.p. [1879], 19 p. Waarin opgenomen: "Afdeelings-Besturen
in 1879". "Naamlijst der Correspondenten". "Het petitionnement door het algemeen bestuur
aan Z.M. den Koning gericht".
12. Goeman Borgesius, mr. H. , "Drankbestrijding en drankwet. Een woord tot het Nederlandsche
volk", Haarlem, 1882, 24 p.
13. "De drankwet en hare uitvoering. Een woord van den Volksbond aan de Politie in
Nederland", Haarlem, 1883, 16 p.
14. "Politieverordeningen op drankhuizen. Uitgegeven door den Multapatiors Bond",
z.p. [1879/80], 13 p.
15. Goeman Borgesius, mr. H. "De school in den strijd tegen drankmisbruik", z.p.
[1896], 45 p.
16. Ruysch, dr. W.P. , "De vrouw in den strijd tegen het alcoholisme". Voordracht
uitgesproken op den vergadering van den Volksbond van 10 september 1896 te Rotterdam,
z.p. z.j. 8 p.
17. [Request] "Aan H.M. de Koningin-Weduwe, Regentes van het Koninkrijk", Amsterdam,
februari 1895.
18. [Request] Aan de Tweede Kamer der Staten Generaal, Haarlem, februari 1883.
19. [Circ.] "Oprichting van Bondshuizen", Haarlem, juli 1878.
20. [Request] "Aan Z.M. den Koning", z.p. z.j.
21. [Circ. van de commissie voor de bierenquête], Amsterdam", februari 1883.
22. "Handwerkschool" Circ. van het bestuur van de handwerkschool Amsterdam, Amsterdam,
30 mei 1882.
23. "Leerplan der Handwerkschool te Amsterdam", Circ. van J. Stam , directeur van
de Handwerkschool. z.p. z.j.
24. [Circ.] "Aan de Hoofden der scholen en onderwijzers in Nederland", Haarlem, october
1883.
25. [Circ.] "Aan het Nederlandsche Volk. Een Volksbehoefte", vande voorlopige commissie
tot oprichting van een herstellings-oord voor drankzuchtigen. z.p. z.j.
26. [Circ.] "Aan de besturen der Afdeelingen, de Provinciale en Plaatselijke Correspondenten
en de Leden", z.p. [1889/90]
27. [Request] "Aan de Tweede Kamer der Staten Generaal", Amsterdam, januari 1894.
28. "Herziening der Drankwet. Rapport, Uitgebracht aan den Volksbond, Vereeniging
tegen drankmisbruik", z.p. 1898, 58 p.
GESCHRIFTEN VAN DEN VOLKSBOND II. (inv.nr. 2)
1."Verslag van de 11e Algemeene Vergadering van den Volksbond gehouden te Arnhem
den 29sten augustus 1884", z.p. z.j. (p. 25-119). Waarin opgenomen: "Rapport van de
Commissie voor de bierenquête". "Rapport van de Commissie benoemd om een onderzoek
in te stellen naar de behandeling van hen, die wegens openbare dronkenschap veroordeeld
zijn geworden om naar een der Rijksbedelaarsgestichten te worden opgezonden". "Circulaire
van de Minister van Justitie". "Goeman Borgesius, mr. H. 'Een bezoek aan een dronkaards
asyl', uit "Vragen des Tijds".
2."Verslag van de 10e Algemeene Vergadering van den Volksbond gehouden te Amsterdam
den 21sten augustus 1883", z.p. z.j. 32 p. Waarin opgenomen: "Verslag van de Commissie
belast met den oprichting van Bierkiosken, en met den verkoop van Volksbier".
3."Beschrijvingsbrief voor de 12e Algemeene Vergadering van den Volksbond, te houden
te Dordrecht, 18 augustus 1885", z.p. z.j. (p. 120-126).
4."Verslag van de 12e Algemeene Vergadering van den Volksbond, gehouden te Dordrecht
den 18den augustus 1885", z.p. z.j., (p. 127-158).
5."Verslag van den 14e Algemeene Vergadering van den Volks-bond, Vereeniging tegen
Drankmisbruik, gehouden te Haarlem den 30sten augustus 1887", z.p. z.j. (p. 189-222).
6."Verslag van de 13de Algemeene Vergadering van den Volksbond, Vereeniging tegen
Drankmisbruik, gehouden te Groningen den 25sten augustus 1886", z.p. z.j. (p. 165-188).
7."Beschrijvingsbrief voor de 17e Algemeene Vergadering", Amsterdam 1890, Haarlem,
1890, 16 p. Waarin opgenomen: "naamlijst der leden".
8."Beschrijvingsbrief voor de 15e Algemeene Vergadering, Utrecht, 1888", z.p. z.j.
4 p.
9."Beschrijvingsbrief voor de 16e Algemeene Vergadering, Rotterdam, 1889", 's-Gravenhage,
1889, 4 p.
10. "Verslag van de 16de Algemeene vergadering van den Volksbond, Vereeniging tegen
Drankmisbruik, gehouden te Rotterdam den 28sten augustus 1889", z.p. z.j. (p. 279-307).
Waarin opgenomen: Emants, G. , "Verslag 1889 : Volksbond". Janssen, dr. C.W. , "De
toestanden in Amsterdam in verband met de drankwet". Met grafieken.
11. "Beschrijvingsbrief voor de 17e Algemeene Vergadering.", (identiek aan II.7).
12. "Beschrijvingsbrief voor de 18e Algemeene Vergadering, Zwolle, 1891", Amsterdam,
1891, 8 p.
13. "Verslag van de 18e Algemeene Vergadering van den Volksbond, Vereeniging tegen
Drankmisbruik, gehouden te Zwolle den 27sten augustus 1891", z.p. z.j. 28 p. Waarin
opgenomen: Voort Azn, A. van der, "Göteborgs Utskänkningsbolag".
14. Walburgh Schmidt, L.P. , "De Volksbond. Vereeniging tegen Drankmisbruik", z.p.
[1890], 11 p.
15. "Verslag van de 19e Algemeene Vergadering van den Volksbond, Vereeniging tegen
Drankmisbruik, gehouden den 7den september 1892 te 's-Gravenhage, bevattende tevens
het Jaarverslag van den bond", z.p. z.j. 45 p. Waarin opgenomen: Voort Azn.,A. van
der, "Het Gothenburger stelsel". Janssen dr. C.W. "Toepassing en werking der drankwet".
16. Levy, mr. J.A. , "Verslag over Kinderbescherming en Ouder-lijke macht". Op verzoek
van het Hoofdbestuur uitgebracht, Utrecht, [1895], 39 p. Met aantekeningen.
17. "Beschrijvingsbrief voor de 22ste Algemeene Vergadering, Deventer, 1895", z.p.
[1895], 42 p. Waarin opgenomen: "Overzicht van de werkzaamheden der Alfdeeling Deventer".
"Rapport van het onderzoek naar den toestand van woningen in sloppen en gangen te
Deventer". "Rapport van het bestuur der Afdeeling Deventer aan het Hoofdbestuur".
18. "Beschrijvingsbief voor de 23ste Algemeene Vergadering, Rotterdam, 1896", Haarlem,
1896, Waarin opgenomen: "Rapport van de Commissie ter bevordering der propaganda".
"Rapport Het vraagstuk der Volkshuisvesting". "Rapport der Commissie voor ontzetting
uit de ouderlijke macht".
19. "Beschrijvinsbrief voor de 24e Algemeene Vergadering, Amsterdam, 1897", Haarlem,
1897, 8 p.
20. "Algemeen Reglement van den Multapatiorsbond, opgericht door L.P.Philippona en
gevestigd te Amsterdam", z.p. [1880], 6 p.
21. "Algemeen Reglement van de Volksbond, Vereeniging tegen Drankmisbruik. Gevestigd
te Amsterdam", z.p. [1882], 4 p.
22. Snellen, E. , "Wie is de bedrieger? Een woord tot hen, die niet gaarne worden
beetgenomen. Uitgegeven vanwege de Volksbond", z.p. z.j. 4 p.
23. [Circ.] "Aan de Besturen der Afdeelingen, de Provinciale Correspondenten, de
correspondenten en de Leden", 's-Gravenhage, 15 december 1888.
24.[Circ] "Aan de Afdeelingsbesturen, de Provinciale Correspondenten en de Plaatselijke
Correspondenten", 's-Gravenhage, 27 maart 1889.
GESCHRIFTEN VAN DEN VOLKSBOND III. (inv.nr. 3)
1.Multapatior, "Vrouwen afdeeling van Multapatiorsbond", Uden, augustus 1875, 2 p.
2.Multapatior, "Multapatior's strijd tegen misbruik van sterken drank", Uden, augustus
1875, 2 p.
3."Grondwet voor Multapatiorsbond", Amsterdam, 1875, 8 p.
4."Verslagen en Mededeelingen van Multapatiorsbond", (identiek aan I.1)
5."Multapatior's strijd tegen misbruik van sterken drank en openbare dronkenschap",
Amsterdam, 1875, 16 p.
6."Multapatior's plan ter bestrijding van misbruik van sterken drank en openbare
dronkenschap", Amsterdam, 1875, 34 p.
7."Multapatior's strijd tegen misbruik van sterken drank en openbare dronkenschap",
Leiden, [1875/76], 31 p.
8.[Deel van een uitgave zonder titel, p. 49-127.], (identiek aan I.10)
9."Grondwet van Multapatiorsbond ter bestrijding van misbruik van bedwelmende dranken,
gevestigd te Amsterdam. 2e druk", Haarlem, 1878, 8 p.
10. "Nieuwsberichten van Multapatiorsbond. Tweede Aflevering", (identiek aan I.11).
11. "Algemeen Reglement van den Multapatiorsbond,opgericht door L.P. Philippona en
gevestigd te Amsterdam", (identiek aan II.20).
12. "Statuten van de Afdeeling Haarlem en omstreken van de Volksbond, Vereeniging
tegen Drankmisbruik", tevens Algemeen Reglement, z.p. [1882], 8 p.
13. "Algemeen Reglement van de Volksbond, Vereeniging tegen Drankmisbruik, gevestigd
te Amsterdam", z.p. [1895], 4 p.
14. [Circ.] "Aan de Afdeelingsbesturen en Correspondenten van Multapatiorsbond".
Kampen, februari 1881. N.B. Betreft de stuiverspaarbanken.
15. [Circ.] "Openbare Vergadering tot bespreking der Drankwet op Zaterdag den 19den
maart 1881 belegd door de afdeeling Amsterdam van Multapatiorsbond", [Amsterdam],
[1881].
16. [Request] "Aan Z.M. den Koning", (identiek aan I.20).
17. [Circ.] "Bede om medewerking", van het Algemeen Bestuur van Multapatiorsbond.
z.p. [1877]
18. [Circ.] "Aan de Afdeelingsbesturen, de Provinciale en Plaatselijke Correspondenten
van den Volksbond", Haarlem, 24 februari 1890. N.B. betreft de tentoonstelling tot
bevordering van veiligheid en gezondheid in fabrieken en werkplaatsen.
19. [Circ.] "Aan de Afdeelingsbesturen, de Provinciale en Plaatselijke Correspondenten
van den Volksbond", Haarlem, 27 april 1890. N.B. betreft de tentoonstelling tot bevordering
van veiligheid en gezondheid in fabrieken en werkplaatsen.
20. "Algemeen Reglement van de Volksbond. Vereeniging tegen Drankmisbruik. Gevestigd
te Amsterdam", z.p. [1882].
21. Walburgh Schmidt, L.P. , "De Volksbond. Vereeniging tegen drankmisbruik", (identiek
aan II.14).
22. Voort Azn. A. van der, "De Volksbond van 1875-1890. Uitgegeven ter gelegenheid
van de expositie van den Bond op de Tentoonstelling ter bevordering van veiligheid
en gezondheid in fabrieken en werkplaatsen", z.p. [1890], 50 p.
23. Goeman Borgesius, mr. H. "De school in den strijd tegen Drankmisbruik", (identiek
aan I.15).
24. Levy, mr. J.A. , "Verslag over kinderbescherming en Ouder-lijke macht", (identiek
aan II.16).
25. "Onmatig lange arbeidstijd en misbruik van sterken drank. Rapport uitgebracht
door eene Commissie uit de Afdeeling Amsterdam", Utrecht, [1895], 20 p.
26. Voort Azn. A. van der, "Göteborgs Utskänkningsbolag", (identiek aan I.9).
27. [Request] "Aan de Eerste Kamer der Staten Generaal", Amsterdam, 15 april 1884.
28. [Circ.] "Aan de Besturen der Afdeelingen, de Provinciale en Plaatselijke Correspondenten",
z.p. 20 januari 1890.
29. [Request] "Aan H.M. de Koningin-Regentes", z.p. maart 1892.
30. [Request] "Aan de Tweede Kamer der Staten Generaal", z.p. januari 1894.
31. [Request] "Aan H.M. de Koningin-Weduwe, Regentes van het Koninkrijk", Amsterdam,
februari 1895 (identiek aan I.17).
32. [Circ. gericht aan de geneeskundige] z.p. december 1896.
33. [Circ. aan de afdelingsbesturen en correspondenten i.v.m. het sanatorium Hooghullen.]
z.p. october 1898.
34. [Circ.] "Prijsvraag", z.p. 20 december 1899. N.B. betreft handleiding voor alcoholonderwijs.
35. [Circ. gericht aan kiesvereenigingen in verband met verkiezingen voor de Tweede
Kamer en het alcoholvraagstuk.] z.p. z.j.
36. [Circ.]"Aan de Afdeelingsbesturen, de Provinciale Correspon- denten en Correspondenten
in Nederland", z.p. z.j. N.B. betreft het schenken van sterke drank zonder vergunning
op het ijs.
37. "De Afdeeling Haarlem en Omstreken van den Volksbond, Vereeniging tegen Drankmisbruik,
vestigt de aandacht op De voornaamste bepalingen uit de drankwet", Haarlem, z.j. 4
p.
38. [Circ.] "Multapatiorsbond, tot bestrijding van het misbruik van sterken drank.
Medeburgers en Burgeressen", z.p. z.j.
39. [Circ.] "Aan het Nederlandsche Volk. Een volksbehoefte". (identiek aan I.25).
40. Snellen, E. , "Wie is de bedrieger? Een woord tot hen, die niet gaarne worden
beetgenomen. Uitgegeven vanwege de Volksbond". z.p. z.j. 4 p. (identiek aan II.22).
41. [Circ. ] "Weg met den sterken drank", van de Volkspartij.Leeuwarden, z.j. 2 p.
GESCHRIFTEN VAN DEN VOLKSBOND IV. (inv.nr. 4)
1."Verslagen en Mededeelingen van Multapatiorsbond", Haarlem, 1876, 128 p. (identiek
aan I.1 en I.10).
2."Nieuwsberichten van Multapatiorsbond", Hoorn, 1878, 17 p. (identiek aan I.2).
3."Verslag van de Vijfde Algemeene Vergadering van den Multapatiorsbond, Gehouden
te Breda 29 augustus 1879", z.p. z.j. 30 p.
4."Verslag van de zesde Algemeene Vergadering Haarlem 1880", (identiek aan I.3).
5."Verslag van de 7e Algemeene Vergadering Amsterdam 1881", (identiek aan I.4).
6."De drankbestrijding in de Algemeene Vergadering van den Volksbond. Verslag van
de 9e Algemeene Vergadering Amsterdam 1882", (identiek aan I.6).
7."Beschrijvingsbrief voor de 10e Algemeene Vergadering, Amsterdam 1883", (identiek
aan I.5).
8."Verslag van de 10e Algemene Vergadering, Amsterdam 1883", (identiek aan II.2).
9.Verslag van de 11e Algemeene Vergadering, Arnhem 1884", (identiek aan II.1).
10. "Beschrijvingsbrief voor de 12e Algemeen Vergadering, Dordrecht 1885", (identiek
aan II.3).
11. "Verslag van de 12e Algemeene Vergadering, Dordrecht 1885", (identiek aan II.4).
12. "Verslag van de 13e Algemeene Vergadering, Groningen 1886", (identiek aan II.6).
13. Verslag van de 14e Algemeene Vergadering, Haarlem 1887", (identiek aan II.5).
14. "Verslag van de 15e Algemeene Vergadering van den Volksbond, Vereeniging tegen
Drankmisbruik, gehouden te Utrecht den 29sten Augustus 1888", z.p. z.j. p. 223-277.
Waarin opgenomen: Haakma Tresling, dr. T. , "Voordracht. Met grafieken".
15. "Verslag van de 16e Algemeene Vergadering, Rotterdam 1889", (identiek aan II.10).
GESCHRIFTEN VAN DEN VOLKSBOND V. (inv.nr. 5)
1."Beschrijvingsbrief voor de 17e Algemeene Vergadering, Amsterdam 1890", (identiek
aan II.11).
2."Verslag van de 17e Algemeene Vergadering van den Volksbond, Vereeniging tegen
Drankmisbruik, gehouden te Amsterdam den 20sten augustus 1890", z.p. z.j. p. 45-83.
3."Beschrijvingsbrief voor de 18e Algemeene Vergadering, Zwolle 1891", (identiek
aan II.12).
4.Verslag van de 18e Algemeene Vergadering, Zwolle 1891", (identiek aan II.13).
5.[Circ.] "Aan de eereleden, afdeelingsbesturen, provinciale correspondenten, correspondenten
en leden", Amsterdam, maart 1892.
6."Beschrijvingsbrief voor de 19e Algemeene Vergadering van den Volksbond, Vereeniging
tegen Drankmisbruik op 7 september 1892, te 's-Gravenhage", Amsterdam, 1892, 23 p.
7."Verslag van de 19e Algemeene Vergadering, Den Haag 1892", (identiek aan II.15).
8."Beschrijvingsbrief voor de 20ste Algemeene Vergadering van den Volksbond te houden
op 30 augustus te Groningen", Waarin opgenomen:
I. "Verslag van een onderzoek naar den toestand van oude arbeiderswoningen op verschillende
plaatsen in Nederland",
II. "De school in den strijd tegen het alcoholisme", Amsterdam, 1893, 141 p.
9."Verslag van de 20e Algemeene Vergadering te Groningen", 1893, (identiek aan I.7).
10. "Beschrijvingsbrief voor de 21e Algemeene Vergadering, Utrecht 1894", (identiek
aan I.8).
11. "Verslag van de 21e Algemeene Vergadering van den Volksbond, Vereeniging tegen
Drankmisbruik, gehouden te Utrecht den 4den juli 1894", z.p. z.j. 32 p.
12. "Beschrijvingsbrief voor de 22e Algemeene Vergadering te Deventer 1895", (identiek
aan II.17).
13. "Verslag van de 22e Algemeene Vergadering van den Volksbond, Vereeniging tegen
drankmisbruik, op 3 juli 1895 te Deventer in den foyer van den Stadsschouwburg", z.p.
z.j. p. 43-82.
GESCHRIFTEN VAN DEN VOLKSBOND VI. (inv.nr. 6)
1."Beschrijvingsbrief voor de 23e Algemeene Vergadering te Rotterdam 1896", (identiek
aan II.18).
2."Verslag van de 23ste Algemeene Vergadering van den Volksbond, Vereeniging tegen
Drankmisbruik, op den 10den september 1896 te Rotterdam in het gebouw van het Nut",
z.p. z.j. p. 31-89.
3."Beschrijvingsbrief voor de 24e Algemeene Vergadering te Amsterdam 1897", (identiek
aan II.19).
4."Verslag van de 24e Algemeene Vergadering van den Volksbond, Vereeniging tegen
Drankmisbruik, gehouden op 8 september 1897 te Amsterdam", z.p. z.j. p. 91-146.
5."Beschrijvingsbrief voor de 25e Algemeene Vergadering van den Volksbond, Vereeniging
tegen Drankmisbruik, 's-Gravenhage 1898", Haarlem, 1898, 10 p.
6."Verslag van de 25e Algemeene Vergadering van den Volksbond op Vrijdag 26 augustus
1898, in het Hotel "de la Promenade" te 's-Gravenhage", z.p. z.j. 64 p.
7."Onmatig lange arbeidstijd en misbruik van sterken drank. Rapport uitgebracht door
eene Commissie uit de afdeling Amsterdam". (identiek aan III.25).
8.Levy, mr.A. "Verslag over Kinderbescherming en Ouderlijke macht", op verzoek van
het Hoofbestuur uitgebracht. (identiek aan II.16; III.24). Utrecht [1895] Met aantekeningen.
9."Herziening der drankwet. Rapport, uitgebracht aan den Volksbond, Vereeniging tegen
Drankmisbruik", 's-Gravenhage, 1898, 58 p.
10. "De Volksbond. Orgaan van de Vereeniging tegen Drankmis-bruik. Onder redactie
van Mr. B. Limburg te Leiden", Nr.1 [juni 1896] nr. 16 [december 1901], ter gelegenheid
van het vijfentwintig jarig bestaan. juli 1900.
11. Voort Azn.,A. van der, "De Volksbond, Vereeniging tegen Drankmisbruik van 1875-1900.
Uitgave van het Hoofdbestuur, ter gelegenheid van het vijfentwintig jarig bestaan
van den Bond", Haarlem, 1900, 61 p.
GESCHRIFTEN VAN DEN VOLKSBOND VII. (inv.nr. 7)
1. Erp Taalman Kip, dr. M.J.van , "De invloed van den alcohol op onze geestvermogens.
Uitgegeven voor den Volksbond, Vereeniging tegen Drankmisbruik", Amersfoort, 1905
2e druk, 16 p.
2." Volksbond-Courant . Uitgave van het Hoofdbestuur, November 1905", eenmalige uitgave.
z.p.
3. "Ziekteverzekering in verband met drankzucht. Rapport uitgebracht aan het Hoofdbestuur
van den Volksbond tegen drankmisbruik door eene Commissie bestaande uit den heeren
Mr. E. Fokker , Prof.Dr. K. Heilbronner , Dr. M.W. Pijnappel , A.S. van Reesema ,
en Mr. E. van Kettwich Verschuur . Uitgegeven door den Volksbond tegen Drankmisbruik",
Amersfoort, 1907, 8 p.
4. [Circ.] "Aan de Besturen van Afdeelingen van den Volksbond tegen Drankmisbruik",
van het Permanent Comité ten dienste van den Oud-Indischen Militair. z.p. december
1908, 2 p.
5.[Circ.] "Lijst van Bemoeiingskringen bestemd om practische voorlichting en hulp
aan den Oud-Indischen Militair te verze keren, alsmede van de gemeenten van Nederland,
in elke kring ressorteerende", van het Permanent Comité ten dienste van den Oud-Indischen
Militair. z.p. z.j. 10 p.
6.[Circ.] "Aan de besturen der Afdeelingen van den Volksbond tegen Drankmisbruik",
Utrecht, 24 december 1908. N.B. betreft het Protestants Christelijk Tehuis voor de
O.I. Militair.
7. Pekelharing, dr. A.C. , "Over den invloed van alkohol op den gezondheid. Voordracht
gehouden op het 7e Congres voor Openbare Gezondheidsregeling te Zwolle (1902). Met
machtiging van het Bestuur van genoemd Congres opnieuw uitgegeven door den Volksbond
tegen Drankmisbruik", Utrecht, 1909, 24 p.
8."Voorstellen ingekomen naar aanleiding van het rapport der commissie voor regeling
van de verhouding der Afdeelingen tot de Algemeene Kas", z.p. 1906, 8 p.
9. "Rapport van de Commissie in zake de verhouding der afdeelingen tot de algemeene
kas", z.p. 1906, 15 p.
10. "Rapport van de Commissie benoemd tot het instellen van een onderzoek naar den
aard en het gehalte der conserveeringsmiddelen, voorkomende in de hier te lande gebruikt
wordende dranken als limonades e.d. welke door den handel aangekondigd of door het
publiek beschouwd worden als alcoholvrije. Uitgegeven voor den Volksbond tegen Drankmisbruik",
Amersfoort, [1907], 3 p. met 2 bijlagen.
11. Staal, dr. J.Ph. en mej. M.E. de Holl , "Volksvoeding. Uitgave van den Volksbond,
Vereeniging tegen Drankmisbruik", Utrecht, z.j. 16 p.
12. Staal, dr.J.Ph., "Volksvoeding en alkoholisme. Voordracht gehouden in de 33e
Algemeene Vergadering van den Volksbond tegen Drankmisbruik, te Deventer op 29 en
30 augustus 1906. Uitgegeven voor den Volksbond tegen Drankmisbruik", Amersfoort,
z.j. 15 p.
13. "Rapport van de Commissie tot onderzoek van de heerschende toestanden onder de
gepensioneerde Militairen van het K.N.I.L. met opdracht te overwegen in hoeverre het
op den weg van den Volksbond tegen Drankmisbruik ligt, daarin zoo mogelijk gewenschte
verbeteringen te brengen. Uitgegeven voor den Volksbond tegen Drankmisbruik", Amersfoort,
[1907], 12 p.
14. "Wenken en waarschuwingen aan den Oud-indischen Militair. Voor den Volksbond
uitgegeven", Amersfoort, z.j. 24 p.
15. "Horresco, Gepensioneerden. Een kijkje in hun leven op de Veluwe. Voor den Volksbond
uitgegeven", Met tekeningen van Van Geldrop . Harderwijk, 1909 2e druk, 48 p.
16. Kempers, M.G. , Concept. "Verordening op de Tapperijen, Slijterijen, Bier- en
Koffiehuizen, Logementen, enz. Naar aanleiding van de Drankwet ontworpen door de burgemeester
van Harderwijk. 3e herziene druk", Harderwijk, 1910, 22 p.
17. "Rapport van de Commissie tot onderzoek van de wenschelijkheid en de mogelijkheid
van inrichting van een Museum betrekking hebbende op het Alcoholvraagstuk. Uitgave
van den Volksbond tegen Drankmisbruik", Utrecht, 1909, 8 p.
18. Kleefstra, J. , "Arme Menschen. Uitgave van den Volksbond", Utrecht, z.j. 48
p.
19. "Rapport van de Commissie tot onderzoek van maatregelen tot verbetering van de
waterverstrekking aan de stations. Uitgegeven voor den Volksbond tegen Drankmisbruik",
Amersfoort, z.j. 15 p.
20. "Rapport van de Woningwet-Commissie van den Volksbond", z.p. [1911], 32 p.
21. Haverkamp, dr.W. , "Huisvlijt, een zegen voor hart en huis. Uitgave van den Volksbond
tegen Drankmisbruik", Utrecht, z.j., 16 p.
22. Drijver, F.W. , "Lichtbeelden van den Volksbond tegen Drank-misbruik", z.p. [1909],
33 p.